Murabbiyni yo’li haqida yaxshi qisqa video bo’pti.

3/3

Biznesning “ijtimoiy mas’uliyati” – bu foydani oshirishdir.

Mulkning xususiy ekanligini tan olish — barchamizni jamiyat sifatida taraqqiyot sari yetaklaydi. Chunki mulk xususiy bo‘lsa, insonlar uni ko‘paytirishga intiladi. Mulkni ko‘paytirish uchun u turli yo‘nalishlarga yo‘naltiriladi va daromad keltirishi kutiladi. Odamlar o‘z mulkini, tabiiy ravishda, eng yuqori daromad keltiradigan, qaytimi eng yuqori yo‘nalishlarga safarbar etadi.

Eng muhim jihati shundaki, insonning o‘z foydasini oshirish maqsadida mulkni eng daromadli sohalarga yo‘naltirishi, ayni vaqtda, jamiyat uchun ham eng foydali bo‘lgan tanlov bo‘ladi. Chunki jamiyat aynan shu soha uchun ko‘proq to‘lashga tayyor va buni o‘z ixtiyori bilan amalga oshiradi. Demak, agar har kim o‘z ixtiyoridagi mulkni jamiyat eng qadrlayotgan yo‘nalishga sarflasa, resurslar eng optimal tarzda taqsimlanadi.

Bu kabi samaradorlik eng qisqa muddatda eng tez iqtisodiy o‘sishga olib keladi va jamiyatdagi barcha ishtirokchilarning boyishini ta’minlaydi. Kambag‘al bo‘ladimi, nogiron bo‘ladimi — farqi yo‘q, har bir inson jamiyatdagi tranzaksiyalarda ishtirok eta oladi. Chunki har bir odamda nisbiy afzallik mavjud.

Shunday qilib, biznesdan “ijtimoiy mas’uliyat” talab qilinishi — yuqorida aytilganidek — nafaqat sotsialistik yo‘lga olib boradi yoki demokratiyani zaiflashtiradi, balki resurslarning nooptimal taqsimlanishiga ham sabab bo‘ladi. Agar biznes foydasini oshirish o‘rniga, ya’ni bozor mexanizmini ishga solish o‘rniga, resurslarni siyosiy mexanizm — ya’ni soliqlar orqali taqsimlasa, bu resurslar samarali ishlatilmaydi. Balki bunday yo‘l bilan ham foyda olish mumkin, lekin u ancha samarasiz bo‘ladi.

Boshqacha qilib aytganda, soliqlar orqali resurslarni taqsimlashning muqobil qiymati — bozor mexanizmi orqali taqsimlashdan kattaroqdir.

@economist_martin

2/n

Biznesning "ijtimoiy mas'uliyati" g‘oyasi demokratiyani shikastlaydi

Erkin jamiyatning eng katta yutug‘i bu har bir inson o‘z hatti harakatlari uchun o‘zi javobgar bo‘lishidir. Bunday jamiyatda boshqalarni, hatto yaxshi niyat bilan bo‘lsa ham majburlash/ekspluatatsiya qilish qiyin bo‘ladi. Albatta yaxshilik qilish mumkin, faqat o‘zining hisobidan, birovning emas!

Ko‘pchilik "ijtimoiy mas'uliyat" biznesning bo'ynida bo'lishini yaxshi deb hisoblaydi. Chunki kerakli xayriya mablag‘larini davlatdan ko‘ra biznes tezroq va samaraliroq yetkazib beradi deb hisoblashadi. Shu sabab bilan, kasaba uyushmalari, hukumat vakillari yoki jamoat faollari tomonidan kompaniyalarga ijtimoiy mas'uliyat yuklatilishi va bosim o‘tkazilishi asosli deb ko‘rsatiladi. Ammo yuqorida aytilganidek erkin jamiyatlarda birovga yaxshilik qilishni ham majburlab bo'lmaydi.

"Erkin jamiyatda yaxshi odamlarga yaxshilik qilish qiyin bo‘lishi mumkin, lekin bu — yomon odamlarga yomonlik qilishni qiyinlashtirish evaziga to‘lanadigan arzirli narxdir, ayniqsa biriga "yaxshi" bo‘lgan narsa boshqasi uchun "yomon" bo‘lishi mumkinligini inobatga olsak" - deydi Friedman. Ya'ni, siz boshqalarni yaxshilik qilishga majburlashingizning qiyinligi boshqalar sizni majburlay olmasligi evaziga to‘lanadigan arzirli to‘lovdir.

Qolaversa, ijtimoiy ne'matlar bilan ta'minlash siyosiy mexanizm orqali amalga oshar ekan, buni davlat amalga oshirishi kerak. Davlat amalga oshiradigan ishlar uchun xalq soliq to‘laydi. Xalq qancha soliq to‘lash va nima uchun to‘lashni siyosiy mexanizm bo‘lmish ovoz berish yo‘li bilan o‘z vakilini saylagan vaqtda tanlaydi. Ko‘pchilikka ma‘qul bo‘lgan nomzod saylanadi va saylovoldi dasturida ko‘rsatilgan rejaga muvofiq harakat qiladi. Demak, ko‘pchilikka ma'qul bo‘lgan g‘oyani (demokratik yo‘l bilan) hukumat amalga oshiradi. Shunday ekan biznesdan "ijtimoiy mas'uliyat" talab qiladiganlar, ko‘pchilikka ma‘qul bo‘lmagan, demokratik yo‘l bilan boshqalarni ishontira olmagan narsalariga nodemokratik vositalar bilan erishmoqchi ekanligi ayon bo‘ladi.

Qisqa qilib aytganda, boshqalardan, jumladan bizneslardan ijtimoiy mas'uliyatni talab qilish, hatto bu yaxshi niyatda qilinsada, erkinlik va demokratiyaga jiddiy shikast yetkazadi. Ayniqsa, demokratik instutlarni mustahkamlash va erkin jamiyat qurishga intilayotgan mamlakatlarda mana shunday, qilinishi kerak bo‘lmagan ishlarga ahamiyat berilishi kerak deb hisoblayman.

davomi bor...

@economist_martin

1/n

Biznesning “ijtimoiy mas’uliyati” gʻoyasi sotsializmga yoʻldir

Milton Friedmanning "The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits" nomli maqolasida “biznesda ijtimoiy mas’uliyat bo‘lishi kerak” deb ta’kidlovchilar tanqid qilinadi. Boisi, bunday g‘oyalar amalda kuchga kirsa va korporatsiyalar o‘zidagi ijtimoiy mas’uliyat tufayli xayriya ishlari bilan shug‘ullansa, demokratiya va erkinlik xavf ostida qoladi deydi Friedman. Uning fikricha, bu g‘oya toza sotsializmdan farq qilmaydi.

“Biznesda ijtimoiy mas’uliyat bo‘lishi kerak” degan gap juda mavhum. Mas’uliyat biznesda bo‘lishi mumkin emas. U aynan qaysidir shaxsga tegishli bo‘lishi mumkin. Masalan, korporatsiya boshqaruvchisi yoki yakka tartibdagi tadbirkorga. Yakka tartibdagi tadbirkor biznes faqat unga tegishli bo‘lgani uchun istaganini qilishi mumkin, ammo korporatsiya boshqaruvchisi ijtimoiy mas’uliyat tufayli o‘z egalarining manfaatlariga qarshi ish ko‘rishi kerak bo‘lib qoladi. Misol uchun, ijtimoiy harakat fonida inflyatsiyani jilovlashga hissa qo‘shmoqchi bo‘lib narxlarni tushirishi, havo ifloslanishini oldini olish uchun ortiqcha xarajat qilishi, yo bo‘lmasa ishsizlikni qisqartirish maqsadida ishga kam malakali ishchilarni qabul qilishi kerak bo‘ladi. Bularning barchasida rahbar umumiy ijtimoiy maqsadlar yo‘lida ayrimlarning pulini, masalan narxlarni oshirish orqali mijozlarning pulini, foydani qisqartirish orqali aksiyadorlarning pulini, ish haqini kamaytirish bilan xodimlarning pulini sarflayotgan bo‘ladi.

Aksiyadorlar, ishchilar va mijozlar o‘z xohishi bilan qayerga, qanday sarflashni o‘zlari belgilashi mumkin edi. Ammo korporatsiya rahbari ular o‘z xohishi bilan ishlatishi mumkin bo‘lgan yo‘ldan farqli ravishda, boshqa, umumiy maqsadlarda sarflayotgani uchun, bu tizim soliq solish va sarflash tizimidan farq qilmaydi.

Qolaversa, soliqlarni yig‘ish va uni to‘g‘ri sarflash uchun demokratik institutlar yaratilgan bir paytda, biznes rahbari barcha demokratik institutlarning ishini bajarishi nodemokratik bo‘lib qoladi (bu haqida keyinroq batafsil yozaman). Rahbar aksiyadorlarga, biznes egasiga, mijozlarga va xodimlarga foydali bo‘lgan bitimlarni taklif qilishi va korxona foydasini oshirishga harakat qilishi uchun tanlanadi. Ammo u jamiyat vakillariga soliq solib, ularni sarflasa, endi uning davlat xizmatchisidan farqi qolmaydi.

Soliq solish va umumiy maqsadlarda sarflash “ijtimoiy mas’uliyat”ni ifodalasa, demak bu o‘z-o‘zidan bozor mexanizmlariga xos bo‘lmagan, balki siyosiy mexanizmga xos bo‘lgan tamoyil bo‘lib chiqadi. Ya’ni ijtimoiy xarajatlar bilan biznes emas, balki davlat shug‘ullanishi kerakligini anglatadi. Agar ijtimoiy mas’uliyat bizneslarning bo‘ynida bo‘lsa, unda bu g‘oya resurslar bozor mexanizmi bilan emas, siyosiy mexanizmlar bilan sarflanishi kerakligini anglatadi. Demak, biznesda ijtimoiy mas’uliyat bo‘lishi kerakligini ta’kidlovchi g‘oya sotsializm bilan bir xil asosga ega bo‘lib chiqadi.

davomi bor…

@economist_martin

Parij misolida ko‘rishimiz mumkinki, Toshkentdagi ekologik vaziyatni yaxshilashga umid hali ham bor.

Agar ekologiyani saqlab qo'lish bo‘yicha choralar hozirdan amalga oshirilinsa, Toshkent havosi kelajakda ancha yaxshilanadi!

Aks holda, vaziyat yanada og‘irlashib, kelajakda eskalatsiyaga uchrashi mumkin. Eng katta tovonni esa biz emas, balki bizdan keyingi avlodlar to‘laydi.

@req404

Aytgancha, Otabekni konserti chiqqan, koʻringlar.

Tepadagilar bilganini qiladi :) (#)

Road24 асосчиси Бахтиёр билан мен 2014 йили танишгандим. У ўшанда Австралиядан эндигина қайтган эди. Унинг фикрлари тиниқлиги ва энергиясини кўриб, уни MyTaxi’га операцион директор лавозимига таклиф қилганман.

Бахтиёр — MyTaxi’ни пивот қилишимизга сабаб бўлган инсонлардан бири. Кейинчалик у Lamuz ва Road24 лойиҳаларини ишга туширди. Ўзим Ўзбекистонда бўлганимда, ГАИдан келадиган жарималарни айнан Road24 орқали тўлардим — жуда қулай илова.

Мен Бахтиёрга аввал ҳам айтганман: бу жуда рискли ҳамкорлик. Чунки давлат идораси раҳбари алмашса, бу хизматга ўзининг яқинларини, жияни ёки танишини қўйиши табиий ҳол. Бундай APIлар тўғридан-тўғри ГАИ хизматлари орқали эмас, балки Ягона Интерактив Давлат Хизматлари портали орқали тақдим этилса ва очиқ бўлса (Public API) мақбулроқ бўлади.

ИТ Парк, Монополияга қарши курашиш қўмитаси ва стартаплар ривожига бефарқ бўлмаган ташкилотлардан бу ҳолатга эътибор қаратишларини сўрайман. Акс ҳолда, Ўзбекистон Бахтиёрдек илғор тадбиркорни йўқотиши мумкин.

@paiziev24

Твиттерда

Hayek nazdida narx nima edi?

Iqtisodchi olim Fridrix August Fon Hayek o‘zining "The Use of Knowledge in Society" nomli maqolasida mamlakat iqtisodiyotini markaziy rejalashtirish orqali boshqarishda qanday muammo borligi haqida tushuntuntiradi. Bu muammo har bir inson alohida individ emas balki umumiy jamiyatning bir bo‘lagi deb qarashdan va insonlar yetarlicha ratsional deb hisoblashdan kelib chiqadi. Aslida esa unday emas, har bir inson alohida individ, ularning muammolari va ehtiyojlari turlicha va albatta hech kim yetarlicha ratsional emas.

Hayekning fikrini to‘g‘ri tushunish uchun avvalo quyidagi savolni berishimiz kerak:
“Bir inson yoki tashkilot qanday qilib millionlab odamlar ishtirokidagi murakkab iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtira oladi?”

Bu savolga ba'zi iqtisodchilar — ayniqsa matematik modellar bilan ishlaydiganlar, “Agar barcha kerakli ma'lumotlar bitta markaziy idorada (yoki aqlli insonda) bo‘lsa, bu markaz resurslarni qanday taqsimlashni aniq hisoblab chiqadi" deb javob berishga urinadilar.


Hayek esa bu yondashuvni noto‘g‘ri deb hisoblaydi. U real hayotda hech kimda barcha ma'lumotlar bo‘lmasligini aytadi. Buning sababi oddiy, har bir odam faqat o‘z atrofidagi sharoitni, o‘z imkoniyatini, o‘z muammosini boshqalarga nisbatan yaxshiroq biladi. Shu nuqtai nazardan, real vaqt rejimiga tegishli sharoit haqidagi bilimlar jamiyat bo‘ylab keng tarqalgan va hech kim ularning barchasini tez/to‘liq egallay olmaydi.

Misol uchun, tasavvur qiling, dunyoda qahva tanqisligi yuzaga keldi. Bu haqida hech bir markaziy rejalashtiruvchi organ darhol xabardor bo‘la olmaydi. Ammo bozor mexanizmi orqali bu o‘zgarish tezda aks etadi: qahva narxi ko‘tariladi! Bu narx o‘zgarishi, ya’ni signal dehqonlarga, sotuvchilarga va iste’molchilarga yetib boradi. Ular nima uchun qahva tanqis bo‘lib qolgani sababini bilishi shart emas, narx ularga barcha ma'lumotlarni jamlab yetkazadi.

Bu sharoitda dehqon: “Qahva qimmatlashibdi, demak uni ekish foydali bo‘lyapti”, — deb ko‘proq qahva ekadi.
Sotuvchi: “Narx oshibdi, qayerdandir qahva topib bozorga olib kirish kerak”, — deydi.
Iste’molchi esa: “Narxi oshibdi, kamroq ichay”, — deb iste’molni kamaytiradi.
Hech kimga “qahva ortilgan kemalar cho‘kib ketganligi uchun hozir shunday qil” deb buyurilmagan. Har kim faqat narx orqali kelgan signalga qarab, o‘zicha qaror qabul qiladi. Natijada jamiyatda insonlarning hatti harakatlari o‘zaro muvofiqlashadi.

Hayekning fikricha, narx — bu “ma'lumot tashuvchi instrument”dir. Ular butun jamiyat bo‘ylab tarqalgan tarqoq ma'lumotlarni muvofiqlashtirishga yordam beradi. Bu hech qanday markaziy boshqaruvsiz, sun'iy aralashuvsiz, tabiiy ravishda amalga oshadi. Agar davlat turli subsidiya yoki imtiyozlar bilan narx shakllanishiga sun'iy ta'sir ko'rsatsa resurslarni optimal taqsimlashga yordam beruvchi narx buzilgan shaklda ko‘rinadi. Natijada ortiqcha iste'mol yoki taqchillik kabi salbiy oqibatlar yuzaga keladi.

@economist_martin

Nomda xususiylashtirish, amalda esa monopoliya.

O‘zbekistonda turli og‘ir sanoat yo‘nalishlari davlat tomonidan regulyatsiya qilinishi hech kimga sir emas. UzAuto Motors, O‘zbekneftgaz, Uzbektelecom kabi monopoliyalar bunga yaqqol misol. Lekin yana bir e’tibordan chetda qoladigan eng og‘ir monopoliya bor — bu moliyaviy institutlarning asosan davlat tomonidan nazorat qilinishi.

Moliya sohasidagi davlat monopoliyasi boshqalariga qaraganda muhimroq, chunki aynan shu sektor ko‘plab yirik muammolarning ildizi hisoblanadi.

So‘nggi yillarda moliya sektori avvalgiga nisbatan ancha erkinlashgandek ko‘rinadi: konvertatsiya islohoti, pul o‘tkazmalari jarayonining soddalashuvi, ko‘plab yangi xususiy banklarga asos solingani tufayli vaziyat ijobiy tomonga o‘zgargandek tuyuladi.

Biroq statistikaga qaralsa, vaziyat deyarli umuman o‘zgarmagan. Misol uchun, davlat tashkilotlari hali ham barcha bank aktivlarining 80%-dan ortig‘ini nazorat qiladi. “O‘zsanoatqurilishbank”, “O‘zmilliybank”, “Asakabank” va “Agrobank” kabi muassasalar shunchaki bozordagi yirik o‘yinchilar emas — ular ma’lum ma’noda moliyaviy “buyuruvchilar” — kimga, qachon va qanday miqdorda kredit berilishini belgilovchi vositachilarga aylangan.

Ko‘pchilik “Buning nimasi yomon?” deb so‘rashi mumkin. Yomon tomoni shundaki, agar deyarli barcha yirik loyihalar faqat davlat banklari tomonidan moliyalashtirilsa, kelajakda raqobatbardosh yirik bizneslarni shakllantirishning imkoni deyarli yo‘qoladi.

Bundan tashqari, bu holat nafaqat moliya yo‘nalishida, balki boshqa sohalarda ham samaradorlik darajasini pasaytiradi. Natijada, bu butun mamlakatning iqtisodiy o‘sish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Mamlakatda erkin raqobatning oshishi va eng muhimi, O‘zbekiston jahon bozorida raqobatbardosh bo‘lishi uchun haqiqiy islohotlar, avvalo, moliyaviy institutlardan boshlanishi lozim.

Bu postni qisqa "hikoya" shaklida ifodalash mumkin: “Mikrokredit olishni xohlagan Yosh tadbirkor davlat banki eshigida 3 oy sarson bo‘ldi — ammo unga kredit kerak emas, tanish kerak edi...”

@req404

Davlatning ezgu niyatda qiladigan xato amallari
3-qism

Regulyator aytyapti: oʻzing shartli n summaga mashina sotib olmaysan va bizning sertifikatimizni olgan tadbirkorning mashinasini olasan. Shunda bu mashina senga n
Ammo iste’mchi qimmatroq boʻlgan n1 summada emas n summada mashina sotib olaman desa, regulyator buni taqiqlaydi. Regulyatorning nazdida odamlarga arzonroq mashina olishni taqiqlab, xavfsiz, kafolatlangan mashinani qimmatroqqa olishiga tanlov qoldirish — toʻgʻri qaror.

Birinchi navbatda, iste’molchilar axmoq emas, ular nima uchun xavfliroq boʻlsa ham oʻsha mashinani sotib olayotganining iqtisodiy mantigʻini tushunish kerak. Masalan, nega insonlar tank kabi mustahkam mashinalarni sotib olmaydi? Chunki insonlar oʻz hayotining marjinal qiymatini baholaydi. Bu mashinalar xavfsiz, kam buziladi va shunday xususiyatlari borligi uchun ham juda qimmat turadi. Odamlar qaysidir darajagacha xavfsizlik uchun toʻlashga tayyor boʻlishi mumkin, ammo qaysidir nuqtaga yetganda, xavfsizlikning marjinal xarajati undan olinadigan marjinal foydadan yuqori boʻladi. Qolaversa, oʻsha nuqtaga yetganda, tank kabi xavfsiz mashinaga toʻlash kerak boʻlgan marjinal xarajatning muqobil qiymati yuqori baholanadi. Aytmoqchimanki, tankomobil uchun qoʻshimcha 10 soʻm toʻlagandan koʻra, oʻsha 10 soʻmni sifatli oziq ovqat, tibbiy xizmat yoki ta’limga sarflashdan olinadigan foyda, tankomobilga sarflangan 10 soʻmning foydasidan koʻra foydaliroq boʻlib qoladi. Shuning uchun odamlar, ayrim hollarda qimmat va xavfsiz mashinani emas, arzonroq va kamroq xavfsiz mashina sotib olish qarorini qabul qiladilar.

Regulyator esa buni tushunmaydi, yoki tushunadiyu ammo u bundan manfaatdor emas. Masalan menga, ikkinchisi mantiqliroq tuyuladi. Lekin birinchisi boʻlsa yaxshiroq boʻlar edi, hech boʻlmasa tushinishi va vazifasidan voz kechishi mumkin, masalan.

Ikkinchi masala, regulyator aytyapti: odamlar oʻzi minishi uchun mashina olib kelsa bojxona toʻlovini va yana qandaydir toʻlovlarni toʻlab olaveradi. Lekin sotish uchun bitta fuqaroga bitta mashina olib kelish bilan shugʻullanayotgan odam tadbirkor emas, uning faoliyati taqiqqa uchrashi kerak.

Bu gapni aytayotganlar, menimcha iqtisodiyot fanini ochib oʻqimagan koʻrinadi, yoki shunchaki aldashyapti. Aldashayotgan boʻlsa yaxshi, chunki soliq toʻlovchilari hisobiga yashayotganlar axmoq boʻlsa holimizga voy.

Odamlar hamma ishni oʻzlari qilmasdan, ayrim ishlarni boshqalarga qildirib uning evaziga pul toʻlagani uchun ham oʻzini boyroq his qiladilar. Masalan, bor yoʻgʻi 300 yil oldin odamlar koʻp ishlarni (kartoshka ekish, devor qurish, ovqat qilish, mix qoqish, vhkzo) oʻzlari qilardilar. Bundan 2000 yil oldin esa hamma ishni har bir odamning oʻzi qilar edi. Hozirgi odamlarning ulardan farqi, kamroq ishlarni oʻzlari qilayotgani va qolganlarni boshqalardan sotib olayotgani. Boshqacha qilib aytganda, biz oʻzimiz ixtisoslashgan ishlarni qilish bilan oʻzimizni boyroq his qilamiz.

Oʻzbekistondagi har bir iste’molchi oʻzi istagan narsani oʻzi chet elga borib sotib olishni istamaydi. Undan koʻra, bu ishni boshqa odamga topshirib, buning evaziga unga haq toʻlab, oʻz ishi bilan shugʻullanishda davom etishni afzal koʻradi. Chunki bu arzonroq. shu bilan birga, bozor erkin boʻlsa, mashinani chet eldan olib kelib beruvchilar qanday qilib eng arzon yoʻl bilan iste’molchiga tovarni olib kelish yoʻllarini izlaydi va buni samarali qila oladi. Chunki raqobat muhitida faoliyat olib boradi. Regulyatorning aralashuvi esa, manashu raqobat muhitiga jiddiy salbiy ta’sir koʻrsatadi va narx sun’iy ravishda koʻtariladi. Natijada iste’molchilar yana qimmatroqqa sotib olishga majbur boʻladi va iqtisodiyot zarar koʻradi!

Yaxshi niyatda oʻgʻrilik qilish — oʻgʻrilikni oqlamaganidek, yaxshi niyatda iqtisodiyotga zarar yetkazish ham zararni oqlamaydi.

@economist_martin

Shu oʻrinda qisqacha qoʻshimcha qilsam. Proteksionistlar koʻpincha, barcha mantiqlari ahmoqona ekanligini tushungach, hech boʻlmasa infant Industry’lar rivoji uchungina savdo tariflari qoʻyish kerakligini aytishadi. Ularning fikricha sanoati kuchli davlatlar rostan ham yaxshi mahsulot chiqargani uchun emas, shunchaki oldinroq boshlagani uchungina bozorda ustunlikka ega. Ammo bu ham proteksionizmni oqlash uchun yetarli argument emas. Chunki xarajat-foyda hisoblanganda baribir xarajat foydadan koʻra kattaroq boʻlib qolaveradi. Boisi, proteksionizm sharoitida manfaat olgan goʻdak-sanoatning foydasi bundan zarar koʻgan iste’molchilarning zararidan koʻra kichikroq boʻladi.

Undan tashqari hukumatlar qaysi sohani himoya qilish va qaysini himoya qilmaslikni hammadan koʻra aniq oʻlchash imkoniyatiga ega emas. Buning muqobil qiymati qanchaga teng ekanligini ham bilish qiyin.

Vanihoyat 3-sabab esa, goʻdak-sanoatlarning himoya qilishi favoritizmga eshik ochib beradi. Natijada sanoat korxonalari renta ketidan quvib, qiymat yaratish, yangilik qilish kabilarni oʻylamay qoʻyishi mumkin. Chunki davlat himoyasida boʻlgan korxonaning foyda manbaayi bozor emas, davlat himoyasidan manfaatdorlik boʻlib qoladi.

Bu haqida batafsilroq oʻqimoqchi boʻlganlar uchun maqola: ”Infant Industry” Trade Barriers Sound Nice. But Research Shows They Don't Work

@economist_martin

Devorlar ortida rivojlanish bo'lmaydi.

Ko'pincha erkin bozor g'oyasiga qarshi bo'lganlar iqtisodiy tarixni titkilab, Yevropa, Yaponiya va hatto AQSh ham rivojlanishining asosiy bosqichida amyoba kabi o'ralib olgan proteksionistik mamlakatlar bo'lganini iddao qilishadi.

Haqiqatan ham, Fuqarolar urushidan to 1-jahon urushigacha AQSh tariflar bo'yicha yaqqol outlier edi (o'rtacha 40-50% atrofida). Taqqoslash uchun, bu davrda Britaniyada savdo erkinlasha boshlagan, dastlab 30% dan, 1900-yilga kelib qator tovarlar uchun hatto 0% ga tushgan. Germaniya va Fransiyada esa 5-15% gacha pasaytirilgan. Shunga qaramay AQSh iqtisodiyoti juda tez ko'tarilgan va dunyodagi yetakchi iqtisodiyotga aylangan.

Bir qator iqtisodchilar, masalan, Kevin O'rurke o'sha davrda uchun tariflar va iqtisodiy o'sish orasida ijobiy korrelatsiyani aniqladi. Biroq, korrelatsiya hali sabab-oqibat bog'liqligi anglatmaydi. Axir, muzqaymoq savdosi o'sishi akula qurbonlarini oshirmaydiku (Bu haqda keyinroq).

Duglas Fisher bu savolga javob izladi. Uning ayrim tushuntirishlari quyidagicha:

1. Yuqori o'sish sur'atlari keng ichki bozor (mustamlakalar hisobiga), arzon ishchi kuchi, ulkan resurs zaxirasi sabab yuzaga kelgan.

2. AQSh keysida yuqori immigratsiya, huquqiy tizim va institutlar rivojlanishning drayverlari edi.

Shuningdek, u bir savolni o'rtaga qo'yadi - tariflar bo'lmaganda hammasi qanday bo'lardi ? Afsuski bizning to'plamda n=1. Ya'ni biz randomized test o'tkaza olmaymiz. Tarixni simulyatsiya qilish yoki shunchaki alternativ tarix bizda mavjud emas. Biroq boshqa tomondan yondashish mumkin. Masalan, ta'riflar bilan himoyalangan sohalar himoyalanmaganidan tezroq o'sganmi ?

Klein and Meissner 1870-1900-yillar oralig'idagi ma'lumotlarni o'rgandi. Agar tariflar rivojlanishning "sirli massalig'i" bo'lganida himoyalangan sohalar yuqori samaradorlikka ega bo'lishi kerak, biroq natijalar buning mutlaq aksini ko'rsatgan. Yuqori tariflar mehnat unumdorligini pasaytirgan. Albatta kichik istisnoli holatlar mavjud, mualliflarni ularni infant-industriyalar nazariyasi bilan izohlashadi. Biroq bir nechta korxonalar minglab o'rtacha orasida deyarli yo'q bo'lib ketadi va umumiy kartinada zararli ta'sir namoyon bo'ladi.

Xulosa o'rnida, samaradorlik doimo resurs optimizatsiyasi bilan birga keladi. Optimizatsiya - to'g'ri taqsimot hosilasi. Globalizm bu jarayonni maksimumga ko'targan. Devorlar ushbu jarayonni venadagi tromblar kabi bo'g'adi, xolos.

@Fan_choyxonasi

Biznesmen va Iqtisodchining farqi haqida

Ko‘pchilik biznesmen bilan iqtisodchi o‘rtasidagi farqni to‘g‘ri ajrata olmaydi. Agar muvaffaqiyatli biznesmen mamlakat boshqaruviga kelsa, u yaxshi islohotlar qila oladi va iqtisodiy o‘sishga erisha oladi deb oʻylashadi. Ammo, aslida bu masala tashqaridan ko‘ringanidek oddiy emas. Yaxshi biznesmenning o‘z kompaniyasidagi muvaffaqiyati uning mamlakat iqtisodiyotini ham samarali boshqara olishini anglatmaydi. Boisi, biznes yuritish bilan iqtisodiy islohotlar o‘rtasida tubdan farqlar mavjud. Agar biznesmen iqtisodiy siyosatni o‘ziga xos “biznescha” tushunchalar bilan yuritmoqchi bo‘lsa, bu juda ayanchli oqibatlarga ham olib kelishi mumkin.

Paul Krugmanning "A Country Is Not a Company" nomli maqolasida aynan shu farqlar haqida so‘z boradi. U mamlakat boshqaruvi va biznes yuritish o‘rtasidagi asosiy tafovutlardan biri sifatida “ochiq” va “yopiq” tizimlar ekanligini ta’kidlaydi.

Kompaniya miqyosida qo‘shimcha investitsiyalar kiritish, ish o‘rinlarini va shu kabi resurslarni ko‘proq jalb qilish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirish mumkin. Korxona bu ishni turli strategiyalar orqali amalga oshira oladi. Ammo mamlakat iqtisodiyoti bu kabi mexanizmlarga bo‘ysunmaydi. Iqtisodiy nuqtai nazardan qaralsa, biror tarmoq yoki sanoatning kengayishi (masalan, yangi ishchilarning jalb qilinishi) ko‘pincha boshqa tarmoqlar yoki sanoatlar hisobidan amalga oshadi. Resurlar cheklangani bois, bir korxonaning kengayishi boshqasining torayishi yoki o‘yinni tark etishi evaziga sodir bo‘ladi. Ya’ni, iqtisodiyotda har doim muvozanat mavjud bo‘ladi. Balki, amaldorlar ham shu oddiy haqiqatni tushunmagani uchun va “biznesmencha” fikr yuritgani uchun iqtisodiyotning ayrim sohalarini ruvojlantirishga sun’iy yoʻllar bilan harakat qilishar.

Yana bir misol: kompaniya katta investitsiya kiritib, ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali o‘z mahsulotining sotuvini ko‘paytirishi mumkin. Lekin mamlakat miqyosida katta miqdordagi investitsiyaning kirishi valyutaning mustahkamlanishiga olib keladi. Bu esa eksportchilar uchun salbiy holatdir, chunki ularning mahsulotlari xorijda qimmatroq ko‘rinadi, aksincha, xorij mahsulotlar esa arzonroq bo‘lib qoladi. Natijada import hajmi oshadi. Shunga qaramay, biznesmenlar ko‘pincha katta investitsiyaning kirishi eksport hajmini oshiradi deb o‘ylaydi.

Bundan tashqari, ular investitsiya kelsa yangi zavod-fabrikalar ochiladi, demak ish o‘rinlari ko‘payadi deb taxmin qilishadi. Ammo bu har doim ham shunday bo‘lavermaydi. Katta miqdordagi xorijiy investitsiyalar oqimi inflyatsiyani kuchaytirishi mumkin. Shuning uchun markaziy bank inflyatsiyani jilovlash maqsadida asosiy foiz stavkasini oshiradi. Natijada, foiz stavkasiga sezgir bo‘lgan sohalar qisqaradi va bu tarmoqlarda ishsizlik ortadi. Qisqa qilib aytganda, ayrim sohalarda ish o‘rinlari kengaysada, boshqalarida ishsizlik ortadi.

Krugmanning yana bir fikri yoqdi: Biznesda muvaffaqiyatga erishganlarni odamlar ham amaldorlar ham tinglashni sevadi. Ular iqtisodiy islohotlarda maslahatchi yoki amaldor bo‘lishini istashadi. Ammo, biznesda muvaffaqiyatga erishganlar iqtisodiy islohotlar qanday qilinishi kerakligini o‘qib, o‘rganib o‘tiradimi? Katta ehtimol bilan, yo‘q. Shunday ekan ular hukumat tepasiga kelishi va iqtisodiy islohotlar bilan shug‘ullanishi xavfli bo‘lishi mumkin.


Xulosa qilib aytganda, iqtisodiyot — bu biznes kabi ochiq tizim emas. Unda har bir harakat muvozanat talab qiladi. Shuning uchun mamlakatni boshqarishda yondashuvlar chuqur iqtisodiy bilim va tahlilga asoslanishi kerak.

@economist_martin

Kambagʻallik ayb emas, ayniqsa Oʻzbekistonda

“Agar kambag’al bo’lib tug’ilsang, bu sening aybing emas, lekin kambag’al bo’lib o’lsang bu sening aybing” degan gapni eshitgan boʻlsangiz kerak. Yoki Dostoyevskiyning “kambagʻallik ayb emas, yoʻqchilik illat” degan jumlasi juda mashhur. Koʻpchilik qashshoq insonlarni shunday boʻlishida ularning oʻzini ayblaydi. Ammo kambagʻalning kambagʻal boʻlishiga uning oʻzi toʻliq sababchi boʻlmasachi?

Esingizda boʻlsa, qobiliyatsizlik va erksizlik tufayli kambagʻal boʻlishning farqi haqida yozgan edim. Unga koʻra, Erksizlik — bu tashqi aralashuv tufayli biror ishni qila olmaslikdir, qobiliyatsizlik esa insonning tabiiy cheklovi bo‘lgani tufayli biror ishni qila olmaslikdir.

O‘zbekistonda ko‘plab odamlar kambag‘allik sababini insonlarning erinchoqligi yoki qobiliyatsizligida deb bilishadi. Go‘yoki “ishlasa topadi, yaxshi yashashni o‘zi istamaydi” deb hammaga bir xil o‘lchov bilan yondashiladi. Lekin bu menga juda “yalqov javob”dek tuyuladi. Asl sabab bunda emas.

Bilamizki, uzoq yillardan buyon savdoga qoʻyilgan cheklovlar tufayli bozorga kirish na xaridor sifatida va na ishlab chiqaruvchi sifatida qiyin. Biznes boshlamoqchi boʻlsangiz ortiqcha ruxsatnoma va litsenziyalarni olishingiz kerak. Chet el bilan savdo qilmoqchi boʻlsangiz ortiqcha bojlarni toʻlashingizga toʻgʻri keladi. Ya’ni siz oʻzingiz istagan faoliyat bilan shugʻullanishda kimdir oʻylab topgan sun’iy toʻsiqlarga duch kelasiz.

Bundan tashqari, soliqlarning keragidan ortiq yuqori ekanligi insonlarning yetarlicha boy boʻla olmasligiga sabab boʻladi. Soliqlar, Robert Nozick aytganidek majburiy mehnatga, boshqacha qilib aytganda qullikka teng. Uning fikricha soliqlar insonni qoʻshimcha mehnat qilishga undaydi, demak uni ekspluatatsiya qiladi, bu esa qullik bilan bir xil ma’noga ega. Demak, davlat minimal darajada boʻlishi kerak va soliq faqat davlatning fundamental funksiyalari uchungina yigʻilishi kerak xolos. 2020-yildan 2024-yilga qadar, soʻngi 5 yil ichida Oʻzbekistonning byudjet daromadi YAIMning oʻrtacha 30-32%ini tashkil qilganini inobatga olsak, yuqori soliq yuki borligini tushunish mumkin.

Qolaversa, korrupsiya, nepotizm va favoritizm alomatlari borligi tufayli muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlari noteng taqsimlangan. Bilim va mehnat emas, kimni tanishing yoki kimning “odami” boʻlish muhimroq. Shu orqali goʻyoki hamma uchun birdek joriy qilingan qoidalarni aylanib oʻtish mumkin. Favoritizm tufayli esa korxonalar kengaya olmaydi. Chunki korxonaning bozor ulushi kengayganda, siyosiy kuchga ega insonga yaqin korxonaning ulushi kichrayishi mumkin. Bu esa kengaymoqchi boʻlgan korxonalarga toʻsiqlar oʻylab topilishiga va hokimiyat odamlariga yaqin korxonalarning bozorda qolishiga olib keladi.

Bu kabi omillar tufayli oddiy insonlar nafaqat muvaffaqiyatli boʻlolmasligi mumkin, balki aslida noloyiq boʻlgan muvaffaqiyatlilarning muvaffaqiyati uchun koʻrinmas toʻlovlarni ham toʻlashi mumkin. Bu haqida batafsil “nepotizm va regressiv mexanizm” nomli kichik bir maqolada oʻqishingiz mumkin.

Shunday ekan, bizdagi kambagʻal insonlarning kambagʻal boʻlgani uchun ularning oʻzi aybdor emas deb oʻylayman. Va umid qilamanki, 2016-17-yillardan keyin boshlangan islohotlar oʻz natijasini beradi va adolat yanada mustahkamlanadi!

@economist_martin

Qiziq podcast boʻlibdi, tavsiya qilaman. Universitetda oʻqish nima uchun kerak, universitetdan keyingi hayot qanday boʻlishi mumkin kabi savollarga javob berilgan, sun’iy intelekt va ijtimoiy hayot haqida suhbat qurilgan ekan.

https://youtu.be/kPzGfK0uygE?si=WeYbp1zJGB1bcTBx

Yaxshi post ekan:

Baxt irratsionallikdami? 1-qism

Baxt irratsionallikdami? 2-qism

Meritokratiya haqida.

Hozir dunyoda eng ko‘p muhokama qilinayotgan mavzulardan biri, menimcha, tengsizlikning ortib borishi va 'ijtimoiy lift'larning yo‘qolib borayotgani bolib turibti. Umuman olganda, bu fikrda jon bor, lekin uni ilgari suruvchilar ko‘pincha ayrim muhim omillarni chetda qoldirishadi:

1) So‘lchilarga ko‘ra, biz eng "adolatsiz", kapitalizm “zulmatidagi” davrda yashayapmiz. Bu esa haqiqatdan juda yiroq. Nisbiy qaralganda, insoniyat hech qachon bugungidek farovon hayot kechirmagan: ochlik deyarli yo‘q, deyarli hamma o‘qishni biladi, tibbiyot esa ilgari insoniyatning yarmini o‘ldirib kelgan kasalliklarni yengdi. To‘g‘ri, hali hamon muammolar ko‘p, lekin zamon obyektiv baholansa, insoniyat hech qachon hozirgidek oson hayot kechirmagan.

2) Boshqa fikrga ko‘ra, tengsizlik ataylab elita tomonidan “uyushtiriladi”. Va erkin bozor tizimi boylarning boyishiga, kambag‘allarning yanada kambag‘allashishiga olib keladi. Bu ham xato fikr, chunki haqiqiy erkin bozor sharoitida ijtimoiy o‘sish imkoniyati davlat uchun hal qiluvchi omilga aylanadi. Chunki dunyo bozorida raqobatdosh bo'lish uchun eng muhim mezon — meritokratiya.

Meritokratiya bor davlatlarda muammolarga yechim haqiqiy mutaxassislardan keladi, korruptsiya orqali vakolatga ega bo‘lgan malakasiz (incompetent) shaxslardan emas. Agar mamlakat boyliklari va sanoati asosan davlat qo‘lida bo‘lsa, markazdan nepotistik boshqaruvni o‘rnatish osonlashadi va natijada tengsizlik yanada kuchayadi.

Shuning uchun “mulk taqsimoti” g‘oyasi juda ham destruktiv, bu o‘zi yomon bo‘lib turgan holatni yanada yomonlashtiradi.

Haqiqiy yechim: institutlarning shaffoflashishi, markazlashgan tizimdan uzoqlashish, bozor erkinligi va jamiyatda qobiliyatga qarab mukofotlash — Meritokratiya

@req404

Sun’iy intellekt: inson imitatori. (Qisqacha)

Sun'iy intellekt struktura jihatidan inson miyasiga o‘xshab ish yuritadi. AI-tarmoqlari ham inson ongidagi neyronlar kabi bir-biri bilan o‘zaro bog‘lanishlar hosil qiladi. Xuddi velosiped haydashni o‘rganayotgan bola kabi, sun’iy intellekt ham mashq orqali turli xil vazifalarni o‘rganadi. (Machine Learning)

Birinchi marta velosipedga o‘tirgan bola muvozanatni saqlashda qiynaladi, chunki uning ongida mushaklarga qaysi ketma-ketlikda signal yuborish haqidagi ma’lumotlar yo’q.

Dastlabki urinishda bola belini nisbatan yumshoqroq tutib ko‘radi (~30 µV darajada) va muvozanatni yo‘qotib yiqiladi. Shu paytda bolaning miyasida yangi neyron aloqasi shakllanadi: "bel mushaklarini yumshoq ushlash — yomon" degan xulosa paydo bo‘ladi.

Keyin bola mushaklarini haddan tashqari qattiq taranglashtiradi (~200 µV), biroq bu holatda u velosipedni harakatga keltira olmaydi. Bu esa miyasida yana bir neyron aloqasining shakllanishiga olib keladi: "juda qattiq ushlash ham noto‘g‘ri" degan xulosa yuzaga keladi.

Va nihoyat, bola uchinchi urinishda belini o‘rtacha darajada taranglashtiradi (~60–100 µV) va velosipedni harakatga keltira oladi. Shu paytda uning ongida 60–100 µV darajasidagi mushak tarangligi eng optimal degan “fikr” (neyron) shakllanadi.

To‘g‘ri, u bu natijaga ko‘plab mashqlar orqali erishadi, chunki neyronlar to‘liq shakllanishi uchun ko‘plab "to‘g‘ri" va "noto‘g‘ri" tushunchadagi tarmoqlar kerak bo‘ladi.

Sun’iy intellekt ham velosiped uchayotgan boladek, avval katta xatolarga yo‘l qo‘yadi, keyin ularning soni kamayadi va oxir-oqibat xatolar soni eksponensial tarzda qisqarib boradi.

ChatGPT-1 dastlab 175 milliard parametrga ega bo‘lgan. Qopol qilib aytganda, bu model 9–10 yoshli bolaga o‘xshab, matn yozishni o‘rganishi uchun 175 milliard marta mashq qildirilgan.

Oradan 3 yil o‘tib, bu ko‘rsatkich “ChatGPT-4”da 1.8 trillion parametrga chiqdi (10 barobar katta), ya’ni hozir ChatGPT har xil bilimlarga va tanqidiy fikrlashga ega ilmiy xodimdek matn yarata olyapti. (Davomi bor...)

@req404

Oltin narxi oʻsayotgani Markaziy Osiyoni boyroq qilishi mumkin

The Economist’da chiqqan maqolada Markaziy Osiyodagi oltin sanoatining hozirgi holati haqida so‘z yuritilibdi. Unga ko‘ra, oltin narxining keskin o‘sayotgani O‘zbekiston kabi yirik oltin qazib oluvchi mamlakat iqtisodiyotini tez o‘sishiga zamin yaratishi mumkin.

Haqiqatan ham, dunyodagi eng yirik 4 ta ochiq konning biri bo‘lgan Muruntau koni va oltin konlari bilan ilma teshik bo‘lgan Tyan Shan tog‘ining bir qismi O‘zbekistonda joylashgan. Maqolada Navoi Tog‘-metallurgiya Kombinati (NKMK) dunyodagi to‘rtinchi yirik oltin ishlab chiqaruvchi ekanligi, 2023-yilda, oltin narxi hozirgidan ancha arzon bo‘lgan vaqtlarda uning daromadi O‘zbekiston byudjetining oltidan bir qismini ta’minlagani tilga olingan. Shu bilan birga Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki Markaziy Osiyo uchun bu yilgi o‘rtacha iqtisodiy o‘sish 5,7% bo‘lishini bashorat qilgan va bu rivojlanayotgan bozorlar uchun o‘rtacha hisoblanadigan 3,2%lik iqtisodiy o‘sishdan ancha yuqori.

Shuningdek, Shavkat Mirziyoyevning "O‘zbekiston – 2030" strategiyasi doirasida oltin ishlab chiqarishni 50% oshirish rejalari haqida ham yozilgan. Iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni ko‘zda tutuvchi bunday rejalardan biri, tahminan, davlatga qarashli NKMK Londonda IPO o‘tkazishni rejalashtirayotgani bo‘lishi mumkin ekan.

Shu oʻrinda aytish joizki, shu vaqtga qadar eng yirik oltin qazib oluvchi mamlakat boʻla turib boy mamlakatlar qatorida emasligimizni oʻylasam “tabiiy resurs qargʻishi” haqidagi fikr hayolimga kelaveradi. Ya’ni, Oʻzbekiston kabi yirik oltin yoki shunga oʻxshash qimmatbaho tabiiy boyliklarni qazib oluvchi mamlakatlarning aksariyati boy va farovon emas, shu bilan birga boy va farovon mamlakatlarning aksariyati yirik tabiiy resurs qazib oluvchisi emasligidan kelib chiqsak, tabiiy resurslarimiz boʻlganidan koʻra boʻlmagani yaxshiroq boʻlardi degan xulosaga kelaman. Chunki inklyuziv siyosiy-iqtisodiy instutlarning yuzaga kelishi bilvosita mamlakatning tabiiy boyliklariga ham bogʻliq.

@economist_martin

Barchangizga Hayit ayyomi muborak boʻlsin!

To‘qnashuvlar va Din: Ramazon Siyosiy Faollikka Qanday Ta’sir Qiladi?

Ramazon oyi butun musulmon dunyosida ro‘za, ibodat va ijtimoiy marosimlar bilan o‘tadigan muqaddas davr hisoblanadi. Biroq, mening so‘nggi tadqiqotim shuni ko‘rsatdiki, bu oy nafaqat diniy va ijtimoiy hayotga, balki siyosiy va qurolli mojarolarga ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi. 1989–2023 yillar oralig‘ida 100 dan ortiq mamlakatlari ma’lumotlarini tahlil qilgan holda, Ramazonda qurolli to‘qnashuvlar musulmon ko‘pchilik davlatlarda 3–7% ga ko‘payishi, fuqarolar norozilik namoyishlari esa deyarli 10% ga kamayishi aniqlandi. Bu o‘zgarishlar diniy motivatsiyalar, tarixiy namunalar va ijtimoiy dinamika bilan bog‘liq.

Qurolli to‘qnashuvlarning ko‘payishida uchta asosiy omil hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Birinchidan, Islom tarixidagi muhim janglar (masalan, Badr jangi va Makka fathi) Ramazonda sodir bo‘lganligi radikal diniy guruhlar uchun “ilohiy chaqiriq” sifatida xizmat qilishi mumkin. Ikkinchidan, Islom shariatiga ko‘ra, jangchilar Ramazonda ro‘zadan tutmaslik imkoniyatidan foydalanib, jismoniy zaifliksiz hujum qilish imkoniyatiga ega. Uchinchidan, qurolli guruhlarni Sun'iy Salohiyat (SS) orqali uch toifaga ajratganimda (radikal diniy, diniy-mo‘tadil va dunyoviy), faqat radikal diniy guruhlarning Ramazonda faolligi sezilarli darajada oshganini topdim. Diniy-mo‘tadil va dunyoviy guruhlarning harakatlari bu oyda o‘zgarishsiz ekanligini aniqladim.

To‘qnashuvlarni kim boshlaganini aniqlash uchun Sun’iy Salohiyat (SS) va Tabiiy Tilni Qayta Ishlash (Natural Language Processing - NLP) texnologiyalaridan foydalandim. 100,000 ga yaqin voqea tavsiflarini tahlil qilib, har bir hodisani “hukumat” yoki “qurolli guruh” boshlaganligini aniqlab chiqdim. Masalan, matnda “hukumat kuchlari qishloqqa bostirib kirib, ikki jangchini yaraladi” yozilgan bo‘lsa, hujum va hodisa hukumat hisobiga yozilardi. Natijada, Ramazonda radikal diniy guruhlar tomonidan boshlangan to‘qnashuvlar keskin ko‘paygani, hukumatlar esa odatdagi faollik darajasini saqlaganligi aniqladim.


Norozilik namoyishlarining kamayishi esa Ramazonning ijtimoiy-ruhiy ta’siri bilan izohlanadi. ~50,000 musulmon bilan o‘tkazilgan so‘rovnomalar shuni ko‘rsatdiki, odamlar bu oyda ibodatga ko‘proq vaqt ajratadi va siyosiy faolligi esa kamayadi. Bundan tashqari, ro‘za tutishning jismoniy charchog‘i siyosiy faollikni kamaytiradi. Masalan, och qolgan odamning ko‘chada namoyishda qatnashish qobiliyati pasayadi.

Bu tadqiqot nega muhim?

Bu tadqiqot natijalari tinchlik tashabbuslari va siyosiy monitoring uchun muhim imkoniyatlar yaratadi. Radikal guruhlar Ramazon oldidan faollashishi mumkinligi sababli, xalqaro tashkilotlar va hukumatlar bu davrda tinchlik kelishuvlarini yana ham jadallashtirishi kerak. Shuningdek, noroziliklar kamaygan paytda hukumatlar fuqarolarning roziligisiz qarorlar qabul qilmasligi uchun fuqarolik jamiyati Ramazonda faollashishi lozim.

Xulosa qilib aytganda, Ramazon nafaqat ruhiy tiklanish, balki jamiyatning siyosiy qiyofasini o‘zgartiradigan kuchli omildir. Radikal guruhlar tarix va diniy motivatsiyalarni suiiste’mol qilsa, oddiy fuqarolar ruhiy o'sish izlaydi. Bu natijalarni tushunish zamonaviy dunyoda mo‘tadillik va barqarorlikni mustahkamlash uchun muhimdir.

Ishchi maqolada batafsil ma'lumot topishingiz mumkin.

@musofir_iqtisodchi

Huzur nashriyotidan ramazon hayiti munosabati bilan #sovgʻa yuborishibdi, xursand boʻldim. Keyinroq oʻqib chiqib review yozaman. Nashriyot ijodkorlariga tashakkur!

Ovqatlanayotganimda koʻrish uchun +1 impravizatsion show)

https://youtu.be/XyfQGtZixaU?si=nn6EFGPR1xrERMev

Islom oltin davrining sabablari

Iqtisodiy munosabatlarni o‘rganish tarixi haqidagi maqolalardan birida, Islom olamining (Roshidun, Umaviylar va Abbosiylar imperiyalari) o‘sha davrdagi Yevropa (Sharqiy va G‘arbiy Rim imperiyalari)dan qanday qilib ilgarilab ketishining sabablari juda qiziqarli va faktlarga asoslangan holda tushuntirilgan ekan.

Islom dunyosi barpo bo‘layotgan paytda, musulmonlar imperiyada son jihatidan ozchilik bo‘lganliklari sababli, ular hokimiyatni saqlab qolish uchun yengil soliq islohotlarini joriy qilgan va davlat boshqaruvida turli din va irq vakillarining ishtirokini qo‘llab-quvvatlaganlar.

Davlat boshqaruvida asosan qobiliyat va xizmatga (meritga) qarab lavozimlarga tayinlash amaliyoti qo‘llanilgan. Bungacha shu hududlarda hukmronlik qilgan Sosoniylar imperiyasida nepotizm va poraxo‘rlik keng tarqalgan edi. Ularning o‘rniga esa meritokratiyaga asoslangan boshqaruv tizimi barpo etilgan.

Boshqa tomondan, bag‘rikenglik — ya’ni turli g‘oya vakillarining hamkorligi — Bag‘doddagi Baytul-Hikma (o‘sha davrning ilmiy markazi)da erkin fikr almashinuvi orqali namoyon bo‘lgan. Bu yerda ko‘plab dunyoviy bilimlar, antik yunon merosidan tortib, Xitoy adabiyoti va Hind matematikasigacha o‘rganilgan.

Va eng muhim omillardan biri — savdo va tijorat uchun kam soliqli hamda nisbatan erkinroq amaliy qonunchilikning joriy etilganidir. Aynan shu davrda savdo yo‘llari orqali dunyo qahva, limon, shafran, ipak, nefrit kabi noyob aktiv-tovarlar bilan almashishni boshlagan.

Aynan iqtisodiy o‘sish - metsenatlik (homiylik), ilm-fan vakillarini qo‘llab-quvvatlash, kitoblarning tarjima qilinishi, akademiyalar va madrasalarning barpo etilishiga sabab bo‘lgan.

Qonunchilikning erkinligi, byurokratiyaning kamligi va meritokratiya Al-Xorazmiy hamda Beruniy kabi olimlarni yetishtirgan oltin davrga asos solgan. Biroq keyingi yillarda Islom olami byurokratiya va nepotistik imperiyachilikka yo‘l tutgani sababli bu davr orqaga qayta boshlagan…

@req404

Jurnalning yangi soni chiqdi. Oʻqing, fiklaringizni yozing va doʻstlaringiz bilan ulashing.

“Martin Eden” — iqtisodiyot, siyosat va ijtimoiy masalalarga bag‘ishlangan jurnal bo‘lib, erkin bozor, shaffof boshqaruv va mantiqiy tahlil tamoyillariga asoslanadi. Tafakkur va g‘oyalar olamidagi muhim asarlarning tarjimalari hamda mustaqil tadqiqotlar orqali ilmiy va falsafiy tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi degan umiddaman.


Jurnalni oʻqib, undagi maqola va tarjima asarlar toʻgʻrisidagi fikr va mulohazalaringizni izohlarda yozishingiz mumkin. Agar loyiha davom etishiga hissa qoʻshmoqchi boʻlsangiz, quyidagi link orqali donat qiling va jurnal ijodkorlarini qoʻllab quvvatlang!

https://tirikchilik.uz/martineden
_______________________
@economist_Martin

Ekologik energiyaning ko’rinmas tomoni.

"Elektromobillar haqiqatan ham ekologiyani qutqaradimi? Yoki biz yashil energiyaning yashirin muammolarini ko‘rmayapmizmi?"

Hozirda alternativ energiya manbalariga bo‘lgan talab keskin oshmoqda. Buning asosiy sababi — ularning ekosfera uchun barqarorroq tanlov bo‘lgani bilan bog’liq.

Bu holatga eng yaqqol misol — elektromobillar uchun ajratilayotgan turli imtiyozlar bo‘lib, jumladan, ularga qo‘yilgan shartli boj narxlarining bekor qilinishi va elektromobil ishlab chiqaruvchilarga subsidiya ajratilinishi shular qatoriga kiradi. Ushbu siyosat esa ko‘pincha ekologiyani muhofaza qilishga qaratilgan retorika sifatida taqdim etiladi.

Lekin masalaning boshqa tomoniga qaralsa, ekologik energiyaga o'tish jarayani bunday tez tempda amalga oshishi atrof-muhitga yetkaziladigan zararni yanada ko‘paytirishi mumkin.

Bunga sabab ikkita: Litiy-ion batareyalari va Ko‘mirda ishlovchi elektr stansiyalari:

1) Elektromobillar uzoq masofani bosib o‘tishini ta’minlash uchun litiy-ion batareyalaridan foydalanadi. Biroq ularni ishlab chiqarish jarayonida juda katta miqdorda karbonat angidrid (CO₂) ajraladi. Bundan tashqari, energiya akkumulyatsiyasi uchun ishlatiladigan litiy moddasini ajratib olish jarayonida juda ko‘p toza ichimlik suvi isrof qilinadi.

2) Yana e’tiborga olish kerak bo‘lgan jihat, bu elektr energiyasi asosan ko‘mirda ishlovchi stansiyalardan olinanishi. Bunga asosiy sabab – ko‘mir elektr stansiyalarining boshqa turdagi stansiyalarga nisbatan ancha arzonroq ekanligida.

Ko‘mir stansiyalari issiqlikni mexanik energiyaga aylanishi natijasida elektr tokini ishlab chiqaradi, ya’ni bu jarayon ko‘mir yoqish hisobiga amalga oshadi. Ko‘mir esa atmosferaga toksin moddalar tarqatadi.

Shu ikki omil sababli Jevons paradoksi yuzaga kelish ehtimoli bor, ya’ni kelajakda elektro-mobillarning ko‘payishi ekologiyani yaxshilash o‘rniga aksincha, yanada yomonroq ahvolga olib kelishi mumkin. Bu holatga yechim – elektr tokini ishlab chiqarish va batareyalarni yaratish jarayonini “tozaroq” va arzonroq qilish bilan bog‘liq. Biroq, vaqtidan oldin amalga oshirilgan ekologik islohotlar vaziyatni yomonlashtirishi ham mumkin...

@req404

Bu va mana bu videolarda agar muhojirlar Germaniyani tark etsa qancha odam qolishini koʻrasiz. Bu videolar muhojirlarning ketishi jamiyatga qanchaga tushishini yaxshi tushuntiradi. Agar ular ketsa ijtimoiy muammolar boshlanadi va iqtisodiy tushish kuzatiladi. Buni boshqacha qilib aytsak, muhojirlar ketsa bu oʻsha yerlik fuqarolarning daromadiga salbiy ta’sir qiladi. Ya’ni ular oʻzlarini kambgʻalroq his qiladilar. Mamlakatga muhojirlar kirib kelmasligi uchun fuqarolar oʻz choʻntaklari bilan toʻlaydilar. Tushuntiribroq aytganda, topishimiz mumkin boʻlgan puldan voz kechishimiz ularning kirib kelmasligi uchun toʻlashimiz bilan bir xil mantiqqa ega. Xuddi shunday xitoylik, rossiyalik yoki ixtiyoriy mamlakatlik tadbirkor yoki ishchilarning kelishini istamasak har yili ularni kelmasligi uchun toʻlayotgan boʻlamiz.

​Eng mashhur mif: Boylar boyib, kambag‘allar qashshoqlashayapti

Ko‘pchilik bugungi kunda, AQSHda daromadlar orasidagi tafovut tobora kuchayib borayotganini aytadi. Haqiqatan ham, ba’zi odamlar boylikni juda tez to‘playapti, lekin bu degani hamma kambag‘allar qashshoqlashayapti, degani emas

Daily Economy nashrida chiqqan ushbu maqolaga ko'ra, tafovut sabablaridan biri – malaka va bilimga asoslangan farq ekani aytilgan. Bugungi iqtisodiyotda yuqori malakali kasb egalari uchun ancha yaxshi haq to‘lanadi. Ya’ni, texnologiya rivojlanishi bilan bozor yuqori sifatga ega ko‘nikmalar va bilimlarni talab qilmoqda. Natijada, yuqori malakali ishchilarning daromadi tezroq oshayapti, oddiy yoki kam malakali ishchilarnikiga nisbatan.

Boshqa muhim sabab – oila tuzilmasining o‘zgarishi. Ilgari ko‘pchilik yirik oilalarda yashagan, oila ichida bir nechta daromad topuvchi bo‘lishi odatiy hol boʻlgan. Hozir esa yolg‘iz yashovchilar, kichik oilalar yoki yolg‘iz ota-onalar ko‘paygan. Bu esa, tabiiy ravishda, ularning umumiy daromadini kamroq ko‘rsatadi, holbuki ish haqi o‘zgarmagan bo‘lishi mumkin. Quyidagi grafikda yolgʻiz yashovchi va koʻpchilik boʻlib yashovchi uy xoʻjaliklari 1970-2015-yillar oraligʻida qanday oʻzgarganini koʻrishingiz mumkin. E'tibor bersangiz, kamchilik boʻlib yoki yolgʻiz yashovchi uy xoʻjaliklari katta oila boʻlib yashovchi uy xoʻjaliklariga nisbatan ortib borgan.

Yana bir tendensiya – boylar o‘zlariga o‘xshagan odamlar bilan turmush qurmoqda. Ilgari yuqori daromadli insonlar turli qatlamlardan bo‘lgan odamlar bilan oila qurishi mumkin edi, hozir esa kollej yoki universitet bitiruvchilari ko‘pincha boshqa oʻquv dargohlari bitiruvchilari bilan turmush qurayapti. Natijada, yuqori ma’lumotli va yaxshi daromadli oilalar shakllanib, ularning umumiy daromadi yanada oshmoqda.

Masala shunchaki “boylar boyib, kambag‘allar qashshoqlashmoqda” degan oddiy formulaga tushmaydi. Aslida, iqtisodiy o‘sish hamma uchun foydali, lekin o‘sish sur’ati turlicha boʻlisui mumkin. Yechim esa boylarni jazolash yoki ularning daromadini tortib olish emas, balki ko‘proq insonlarga sifatli ta’lim va yaxshi ish imkoniyatlari yaratish boʻlishi kerak. Shunda jamiyatda haqiqiy, meritokratik o‘sish bo‘ladi.

@economist_martin

​Davlat Robingud boʻlmasligi kerak

Koʻpchilik ijtimoiy himoya dasturlari kambagʻallarning daromadlarini oshiradi va kambagʻallikdan chiqib olishiga yordam beradi degan xato fikrga ega. Aslida bunday dasturlar kambagʻallarning daromadini oshirishda juda samarasiz hisoblanadi. Soʻl iqtisodiyot tarafdorlari boylar va kambagʻallar orasidagi tafovut kengayib ketishini yomon deb oʻylab, ijtimoiy transfert dasturlarini joriy qilish kerak deydi, hatto bu “tabiiy notenglik” boʻlsa ham. Ularning fikricha boylardan olib kambagʻallarga berish kambagʻallarni boyroq qilib qoʻyadi va oʻrtadagi tafovutni qisqartiradi.

Tadqiqotlar esa bu fikr xato ekanligiga bir qancha sabablarni koʻrsatadi. Martin Eden jurnalida chiqqan “Davlat Robingud boʻlmasligi kerak” nomli maqolada shu haqida batafsil yozilgan. Maqoladan olingan quyidagi grafikda esa 1960-80-yillardan 2010-yillarga qadar 4 ta rivojlangan davlatda joriy qilingan ijtimoiy transfert toʻlovlari qanchalik samarasiz ishlashi koʻrsatilgan. E’tibor bersangiz, nisbiy qashshoqlik darajasi soʻngi 40-50 yil ichida deyarli oʻzgarmagan, ayrim hollarda esa ortgan. Ammo qashshoqlikni kamaytiruvchi loyihalar uchun sarflangan real pullar (inflyatsiyasiz hisoblangan) har bir kambagʻal aholi jon boshiga hisoblaganda ortib borgan.

Maqolada yozilishicha davlat bunday ijtimoiy himoya dasturlaridan voz kechsa va mos ravishda soliqlarni kamaytirsa Xayriya tashkilotlariga tushumlar ortar ekan. Bunday tashkilotlarning ishlashi esa davlat dasturlariga nisbatan samaraliroq ham ekan.

@economist_martin

​​Mask va Trump yaratayotgan Xaos haqida

Elon Mask o‘z iste’dodi orqali biznes olamida katta yutuqlarga erishgan tarixdagi eng muvaffaqiyatli insonlardan biri. U birinchi samarali elektromobil ishlab chiqaruvchi Teslani, NASA’dan o‘nlab barobar arzon va samarali bo‘lgan raketalarni ishlab chiqaruvchi SpaxeX’ni qura oldi va dunyoning eng boy odamiga aylandi. Qaysidir ma’noda, dunyoning eng boy odami bu mavqega moliyaviy o‘yinlarni o‘ynab emas, raketa qurish orqali erishgani meritokratiyaning alomatlarini yaqqol ko‘rsatib turardi. Ammo Mask bu darajaga qanday erishdi?

Mask o‘z biznes imperiyasini siyosiy barqaror sharoitda, tebranmayotgan iqtisodiy tizimda qurishga muvaffaq bo‘lgan. Hozir esa u Trumpga eng katta ta’sir o‘tkazuvchi shaxs sifatida uning rivojlanishiga zamin yaratgan barqaror davlatni beqarorlikka mahkum etyapti. Maskning eng katta kamchiligi u davlatning biznesdan farqini tushunmasligida. Masalan muvaffaqiyatli raketa qurish uchun bir nechta raketalari muvaffaqiyatsizlikka uchradi, ayrimlari osmondayoq portlab ketdi. Ammo bundan faqat Mask Zarar ko‘rdi. Maskning muvaffaqiyatsizlik haqidagi eng mashhur gapini ham eshitgan bo‘lsangiz kerak: “agar yaratgan narsang muvaffaqiyatsizlikka uchramasa yetarlicha yangilik yarata olmagansan”( If things are not failing you are not innovating). Yakka bizneslar muvaffaqiyatsizlikka uchrasa bu normal holat. Chunki muvaffaqiyatsizlikka faqat o‘sha biznes egasi yoki bir nechta investor uchraydi va pulini yo‘qotadi xolos. Masalan, twitter ishlamay qolsa Maskning o‘zi zarar ko‘radi va odamlar twit yoza olmaydi. Ammo Davlat islohotlari muvaffaqiyatsiz bo‘lsa butun boshli iqtisodiyot va soliq to‘lovchilar zarar ko‘radi. Shu ma’noda Mask va Trumpning hukumatda turli xil tajribalarni qo‘llab ko‘rishi axmoqona ish. Masalan, yaqinda Mask yadro xavfsizlik xodimlarini ishdan bo‘shatib, ularni bir necha kunda qayta ishga olishga majbur bo‘lgan. Ebola monitoringi uchun mablag‘ni to‘xtatgach bu xato qaror bo‘lganini va buni qayta tiklash muhimligini aytgan. Bunday tajribalar o‘tkazish keyinchalik qimmatga tushishi tabiiy.

Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha kichik siyosiy beqarorlik ham investitsiyalarning qisqarishi hisobiga iqtisodiy o‘sishni susaytirar ekan. Xaos holatida, masalan, hozirgi Trump Amerikasidagi kabi vaziyatda tadbirkorlar katta g‘oyalar haqida o‘ylashmaydi va investorlar uzoq muddatli rejalarni tuza olmaydi. Shuning uchun mavjud mablag‘larini bozor tebranishlariga kam ta’sirchan va iqtisodiy qiymat yaratmaydigan sohalarga yo‘naltirishadi. Bugun fond bozorida bo‘layotgan hodisalar ham aynan shunday noaniqliklar tufayli sodir bo‘lmoqda.

Sun'iy intellektning startaplarga ta'siri haqida qisqa SubStack post. 1-qism. (Ingiliz tilida)

Vaqti-vaqti bilan postlarga qo'shimcha ravishda batafsilroq yozilgan SubStack maqolalarni ham joylab turaman.

@req404

​​Paul Krugmanga ko‘ra Tramp jamoasi iqtisodiy muammolarni Bayden davridagi ortiqcha davlat xarajatlari va haddan tashqari ko‘p davlat ishchilari bilan bog‘lamoqchi. Ularning da’vosi shuki, iqtisodiyot “davlat xarajatlariga qaram bo‘lib qolgan”, shuning uchun hozir “detoks” kerak. Ya’ni, iqtisodiyot davlat xarajatlaridan qutulib, xususiy sektor ustuvor bo‘lgan “haqiqiy” o‘sishga qaytishi kerak. Bu oraliqda esa biroz qiyinchilik davri bo'ladi.

Ammo raqamlarga qarasangiz YAIMga kiritiladigan davlat xarajatlari Bayden davrida Trump yoki reygan davriga nisbatan tushgan. Tramp jamoasi da’vo qilgan “katta oshish” esa umuman ko‘rinmaydi.

Davlat ishchilarining umumiy mehnat bozoridagi ulushi ham Trumpchilar aytganidek Bayden davrida keskin oshmagan. 2-grafikka qarasangiz, davlat sektori bandligi Bayden davrida undan oldingi davrlarga nisbatan tushgan.

Krugmanning asosiy xulosasi Tramp ma’muriyati oldindan bahona tayyorlayapti. Agar iqtisodiyot yaxshi ishlamasa, buning sababini “kerakli islohotlar tufayli bo‘layotgan og‘riqli jarayon” deb tushuntirmoqchi. Aslida esa, bunday “detoks” zaruriyati yo‘q – bu shunchaki siyosiy propaganda.

Koʻpchilik xitoyliklar Oʻzbekistonda koʻpayayotgani haqida fikrimni soʻrabdi. Bu haqida fikrim albatta salbiy emas. Oʻzbekiston boshqa mamlakatlar aholisi uchun qanchalik jozibador boʻlsa, shuncha yaxshi. Ya’ni chet elliklar bu yerga kelib ishlasa, iste’mol…

Hozir O’zbekistonda Xitoyliklarga nisbatan salbiy munosabatni primitiv irqchilikdan boshqa narsa bilan tushuntira olmayapman.

Xulosa qilish uchun yana nimani bilishim kerak? Fikrlaringiz bilan ulashing.

#twitterdan

Anonim Savol:

O’zbekiston aholisining ko’p qismi siyosat va iqtisodiyotdan habari yoq , shunday ekan savolim shundan iboratki agar xalqni siyosiy va iqtisodiy bilmi yaxshi bolsa davlatni rivojlanishiga turki boladimi ? yokida salohiyati past bolsa davalat xoxlagan ishini qiladi tegan termin togrimi ozi agar shunday bolsa nimaga nima uchun unday . savolim xato bolishi ham mumkin lekin shunchaki qiziqdim

Yaxshi savol! Koʻpchilik iqtisodchilar shunaqa deb oʻylaydi: inson kapitali oshsa (ya’ni odamlar bilimli, tajribali boʻlsa), ular huquqlarini tushunib, hukumatdan javobgarlik talab qiladi. Soʻz erkinligi, erkin bozor nima uchun kerakligini tushunadi va natijada davlat yaxshi ishlay boshlaydi, rivojlanish tezlashadi.

Lekin avtoritar davlatlar buni juda yaxshi tushunadi va odamlarning haddan tashqari boyib ketishini yoki savodli boʻlishini istamaydi. Sababi oddiy: boy va bilimli odam hech qachon hukumatga qaram boʻlmaydi, unga yolgʻon gapirib, manipulyatsiya qilish qiyinroq boʻladi. Shu sababli, ba’zi hukumatlar odamlarni qashshoqroq ushlab turishga harakat qiladi – pul yoʻq boʻlsa, siyosiy talab ham yoʻq. Ammo ayrim mamlakatlar, masalan Xitoy iqtisodiy oʻsishga yoʻl qoʻysada siyosiy erkinlarni cheklaydi. (Ammo bu biroz boshqa mavzu.)

Boshqa tomondan, inson kapitali oshishi avtomatik ravishda demokratiya yoki rivojlanishga olib kelmaydi. Masalan, Rossiya – bilimli odamlar yetarlicha bor, lekin davlat hanuz avtoritar. Demak, inson kapitali muhim, lekin hamma narsa shunga bogʻliq emas. Yana institutlar, qonunlar, hukumat va jamiyatning oʻzaro munosabatlari ham katta rol oʻynaydi.

Xulosa qilib aytganda, ha, odamlar qanchalik savodli va bilimli boʻlsa, davlatni boshqarish ham shunchalik qiyinroq boʻladi, chunki ular hamma narsani tushunib, savol bera boshlaydi. Lekin bu yetarli emas – jamiyat faqat bilim bilan emas, balki toʻgʻri ishlaydigan institutlar orqali adolatli oʻyin qoidalarini yaratib oʻzgaradi.

Koʻpchilik xitoyliklar Oʻzbekistonda koʻpayayotgani haqida fikrimni soʻrabdi. Bu haqida fikrim albatta salbiy emas. Oʻzbekiston boshqa mamlakatlar aholisi uchun qanchalik jozibador boʻlsa, shuncha yaxshi. Ya’ni chet elliklar bu yerga kelib ishlasa, iste’mol qilsa va umuman olganda tranzaksiyalarda ishtirok etsa albatta bu bizning daromadlarimizni oshiradi va bizning farovonroq hayot kechirishimizga turtki boʻladi. Ular bu yerda ishlaydi, qoʻshimcha qiymat yaratadi, va barchamizga foyda olib keladi. Insonlar neftdan koʻra ancha qimmat qiymat yaratuvchi manbaa. Bundan foydalanish kerak. Qolaversa toqatli boʻlish kerak. Yoʻqsa yopiq, qashshoq va toqatsiz davlat boʻlib qolaveramiz.

Oldinroq, Rossiya Ukrainaga bostirib kirgach mobilizatsiya e’lon qilinganda koʻplab rossiyaliklar va ukrainaliklar Oʻzbekistonga koʻchib kelishgandi. Ayrimlar vaqtinchalikka kelib ketgan boʻlsa qolganlar butunlayga qolib ketdi. Oʻshanda qancha koʻp chet elliklarni oʻzimizda olib qololganimizda iqtisodiy ma’noda bizga shuncha yaxshi boʻlardi. Ammo Oʻzbekiston yashash, ishlash yoki biznes qilish uchun unchalik jozibador boʻlmagani tufayli koʻpchilik Gruziya, Ozarbayjon va Turkiyaga koʻchib ketdi. Shuning uchun, Oʻzbekistonni chet elliklar uchun koʻproq jozibador qiluvchi sharoitlar yaratilishi kerak. Aksincha ularni haydab soluvchi emas.

Anonim savol:

Iqtisodiyot sohasida o`qimaydigan, lekin Iqtisodiyot sohasiga qiziqadiganlar uchun o`zingiz o`qigan qaysi 5 kitobni tavsiya qilasiz?

1. Yalong'och iqtisodiyot (Naked Economics)
2. Freakonomics (rus tilida Фрикономика)
3. Философы от мира сего (hozir o'qiyotganim)
4. Mamlakatlar Tanazzuli Sabablari (Why Nations Fail)
5. Gruziya Muvaffaqiyatga Qanday Erishdi (Почему у Грузии получилось)

Anonim Savol:

Iqtsodyot dunyodagi muhum iqtsodiy voqealar va ko‘proq Uzb iqtsodyoti haqida, uni qanday yaxshilasak bo‘ladi?shu haqida bo‘lsa zo‘r bo‘lardi


Qiziq mavzular, lekin bular haqida kanalimda anchadan buyon yozib kelaman. Ayniqsa qanday qilib O'zbekistonda iqtispdiy-ijtimoiy ahvolni yaxshilash haqida bir necha marta o'z fikrlarimni yozganman. Shunday bo'lsada, taklif uchun rahmat!

Qanday mavzudagi postlar sizni qiziqtirgan boʻlardi?

Yoki boshqa savollaringiz boʻlsa marhamat!

Anonim muloqot uchun: t.me/questianonbot?start=903633665b

Bu haftaniki:

https://botir.substack.com/p/weekly-digest-march-9-2025

@uzbekonomics

Jevons paradoksi - nega AI inqilobi ijobiy bo‘lishi mumkin.

Resurslar iqtisodiyotida Jevons paradoksi degan tushuncha mavjud. Unga ko‘ra, texnologiyalarning rivojlanishi samaradorlikning oshishiga emas, balki uning pasayishiga olib keladi.

Masalan, agar ikki barobar kam yoqilg‘ida yuradigan yangi avtomobil ixtiro qilinsa, siz bu ixtiro kelajakda yoqilg‘ining kamroq sarflanishiga olib keladi deb o‘ylaysiz. Lekin aslida, buning aksi yuzaga keladi: umumiy hisobda yoqilg'i yanada ko‘proq ishlatilina boshlaydi:

1) Yoqilg‘i xarajatlari arzonlashgani uchun ko‘proq odamlar avtomobil xarid qilishadi.
2) Haydovchilar uzoq masofalarga ko‘proq yurishni boshlaydi.
3) Korxonalar avtomobillardan ko‘proq foydalanadi va hokazo...

Bu Paradoks Sanoat to’ntarilinishi davrida kuzatilingan va hozirgi “AI” inqilobida ham takrorlanishi mumkin. Lekin oldingi inqilobdan farqli o‘laroq, bu safar paradoks “ijobiy” ko‘rinishda yuzaga keladi.

Ya'ni, AI texnologiyalarining rivojlanishi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish jarayonini yanada tezroq va arzonroq qiladi. Biroq bu holat xizmat ko‘rsatish sektoridagi kutilmalarning yanada ortishiga olib keladi. Ilgari shartli bir ishchi 10 soatda bajaradigan operatsiya endi 1 soatda bajarilinishi kutiladi. Kutilmalarning ortishi kompaniyalarning yanada ko‘proq AI bilan ishlay oladigan odamlarni ishga olishiga olib keladi.

Jevons paradoksiga ko‘ra, sun’iy intellekt insonlarni ishsiz qoldirish o‘rniga, yanada ko‘proq ish o‘rinlarini yaratishi mumkin...

@req404

Soʻl iqtisodiyot botqogʻi

Financial Times'da chiqqan ushbu maqolaga koʻra Yevropa davlatlarida yuzaga kelgan muammolar bugun ular oʻzini himoya qilish uchun bir qancha toʻsiqlarni paydo qilishi mumkin. Bu muammolar uzoq yillar davomida olib borilgan soʻl iqtisodiy siyosat tufayli yuzaga kelgan. 

AQSHning Ukraina toʻgʻrisidagi pozitsiyasi ochiqlangach Yevropa ittifoqi oʻzining kunini oʻzi koʻrishi kerakligini tushunib yetdi va Ukrainaga harbiy va moliyaviy yordam koʻrsatishga otlandi. Ammo buni amalga oshirish uchun Yevropa davlatlari yetarlicha salohiyatli emas.

Birinchidan, Britaniya, Fransiya va Italiyaning davlat qarzlari milliy YAIMga yaqinlashgan yoki undan oshib ketgan. Qarz olish ularning vaziyatini yanada chuqurlashtiradi. Ammo Germaniya qoʻshimcha qarz olib boshqa mamlakatlarning harbiy salohiyatini oshirish uchun xarajat qilishi va buning evaziga oʻsha davlatlar bilan birgalika Rossiyaga qarshi kurashishi mumkin. Biroq buni hal qilish uzoq vaqt talab etadi. 

Ikkinchidan, soliqlarni oshirish ham Yevropani qiyin ahvolga solib qoʻyadi. Yuqorida sanab oʻtilgan toʻrtta davlatning YAIMi soʻngi besh yilda, yiliga oʻrtacha 1% atrofida oʻsgan. Soliqlarni oshirilishi iqtisodiyotni inqirozga yetaklaydi. Qolaversa bu Fransiyada soliqlarning oshirilishi tufayli yuzaga kelgan norozilik namoyishlari kabi isyonlarga sabab boʻlishi mumkin. 

Uchinchidan, xarajatlarni qisqartrish ham xuddi shunday qiyinchiliklarga ega. XX asrning ikkinchi yarmidan soʻng yuzaga kelgan soʻl iqtisodiy siyosat tufayli bugun Yevropada 80 yoshdan kichik har qanday inson ijtimoiy davlatni tabiiy deb qabul qiladi. Goʻyoki davlat shunday boʻlishi kerakdek qabul qilinadi. Ijtimoiy himoya dasturlarini tugatish (davlat xarajatlarini qisqartirish) oʻrtacha yevropalik uchun tasavvur qilish qiyin boʻlgan islohot. Haqiqatan ham, bu kabi dasturlar joriy qilish oson ammo voz kechish qiyin boʻlgan xususiyatga ega. Uzoq yillar davomida AQSH Yevropa hukumatlariga qurol yaroq uchun NATO orqali bilvosita subsidiya berib kelar edi. Yevropaliklar uchun esa bu pullar ijtimoiy himoya dasturlarini kengaytirish imkonini bergan. Endi esa bu imkoniyat yoʻq. 

Toʻrtinchidan, Yevropa aholisining qariyb 20%ini 60 yoshdan oshgan qariyalar tashkil etadi. Bundan tashqari, aholining qarish tendensiyasi kelajakda yana davom etishi kutilmoqda. Shu bois, ularning pensiya va tibbiy xarajatlari ishlovchi aholiga ogʻir soliq yuki boʻlib kelmoqda. Endi esa Yevropa hukumatlari yoshlarga qoʻliga qurol olishni va qariyalarning farovon hayoti uchun soliq toʻlashni talab etadimi? Bu juda ogʻir talab boʻlar edi. 

Bugun Yevropa mana shunday soʻl iqtisodiyot botqogʻiga botgan va Trump hukumatga kelgach harbiy tahdidlarga ochiq mintaqa boʻlib qolmoqda. Ijtimoiy himoya dasturlari kabi ortiqcha va samamarasiz dasturlarning tugatilishi ogʻriqli boʻlsada qilinishi shart boʻlgan islohot boʻlib turibdi.

@economist_martin

#parcha #iqtibos

Xususiy mulk tizimi moddiy boyliklar dunyosida odamlarni o'z faoliyatlari uchun javobgar qiladi. Shu sababli ushbu tizim odamlarning o'z faoliyatlari oqibatlariga javobgar bo'lishini ta'minlaydi. Mulk to'siqlar bilan himoyalanadi, biroq u o'z hatti-harakatlarimizning oqibatlarini aks ettirish uchun bizni oynalar bilan ham qurshab oladi.

- Tom Betell

AQShni Rossiya bosib olgandek.

Bu administratsiyadan chiqayotgan kundalik yangiliklarni ko'rib AQShni tashqi dushman bosib olib ichkaridan hamma narsani buzishni boshlagandek. Boshqachasiga talqin qilib bo'lmaydi. Aytaylik, misol uchun Rossiya AQShni bosib olganda u nima qilgan bo'lar edi?

- AQSh iqtisodiyotini cho'ktiradigan barcha harakatlar, shu jumladan tariflarni oshirardi (Meksika va Kanadaga ahmoqona tariflar), arzon ishchi kuchlarini mamlakat ish bozoridan quvib chiqarardi (immigrantlar), davlat xizmatlarini va ijtimoiy nafaqani qisqartirgan bo'lar edi (DOGE qilayotgan ishlar)
- Do'stona mamlakatlar bilan orani uzar edi, Yevropadan uzoqlashar edi
- Rossiaga AQSh qo'ygan iqtisodiy sanksiyalarni bekor qilar edi (bugungi yangiliklarga ko'ra AQSh shu sanksiyalarni bekor qilish harakatida - mutlaqo absurd yangilik)
- AQShni BMT, NATO va boshqa xalqaro tashkilotlardan chiqarib tashlar edi (jarayonda)
- Ukraina o'zi urushni boshladi deb yolg'on tarqatar, uning prezidentini kamsitish uchun urinar va Ukrainaga AQSh yuboradigan (Kongress tasdiqlagan) harbiy yordamni tugatar edi (bugun Tramp shunday qaror chiqaribdi)
- Kabinetga pro-Rossiya bo'lgan amaldorlarni tayinlar edi (masalan, Tulsi Gabbardni razvedka boshlg'i qilib tayinlagani Putinning ham tushiga kirmagan menimcha)
- Dollarga qarshi qandaydir alternativa chiqarishga urinar edi (Oq Uy hozir kriptoning eng katta promouteri)
- ...
- va hokazo. Bu ro'yxatni har kuni to'ldirib borsa bo'ladi

Keyingisi nima, Alyaskani Rossiyaga berib yuboraylik deydimi? Yolg'on tarqatishga usta maslahatchisi Mask orqali Alyaskada saylov o'tqazaylik, bir paytlar Alyaska bizga adashib o'tib qolgan deydimi?

@uzbekonomics

Shunga oʻxshash mavzularda:

1. Baxt va adolat bir biriga teskarimi?

2. Inson oʻziga tegishli

3. Iqtisodiy tengsizlik iqtisodiy oʻsishdan muhimroq masalami?

4. Korrupsiyaning paradoksal qiymati

Merostakratiya – nega meros mehnatdan muhimroq bo‘lib bormoqda?

The Economist nashriga ko‘ra, bugungi kunda G‘arb mamlakatlarida kapital ko‘proq meros orqali o‘tmoqda va bu merostakratiya – moliyaviy muvaffaqiyat mehnatga emas, balki tug‘ilgan oilaga bog‘liq bo‘lgan jamiyatni shakllantirmoqda. 2010-yillarning oxiriga kelib, merosning umumiy qiymati YaIMning 10 foiziga yetdi. Bu XX asrning ikkinchi yarmiga nisbatan ancha yuqori bo‘lib, asta-sekin XX asr boshidagi ko‘rsatkichlarga yaqinlashmoqda. 2025-yilda esa boy mamlakatlarda meros sifatida 6 trillion dollar qoldirilishi kutilmoqda.

Nega bunday bo‘lmoqda?

The Economist bu jarayonning uchta asosiy sababini keltirib o‘tgan:

• Aktivlar narxining o‘sishi. Ayniqsa, ko‘chmas mulkning qimmatlashuvi katta rol o‘ynamoqda. Hukumat tartibga solish choralarini kuchaytirgani sababli taklif cheklangan, natijada uy-joy narxlari tez o‘smoqda. Masalan, Britaniyada aholiga tegishli uy-joylarning umumiy qiymati 1990-yillar o‘rtalarida 1 trillion funt sterling bo‘lgan bo‘lsa, hozirda 7 trillion funtga yetgan.

• Demografik omillar. "Bebibumerlar" avlodi katta boylik to‘pladi va endi uni meros sifatida qoldirmoqda. Masalan, AQShda 65 yoshdan oshgan kishilar mamlakat boyligining 50 foiziga (82 trillion dollar) egalik qiladi.

• Iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi. So‘nggi yillarda rivojlangan davlatlarda iqtisodiy o‘sish pasaydi. YaIM o‘sishi qanchalik sust bo‘lsa, jamiyatda avval to‘plangan boylik shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, iqtisodiy o‘sish yuqori bo‘lgan Irlandiyada merosning roli unchalik katta emas, lekin Germaniya va Italiyada u ancha sezilarli.

Bugungi iqtisodiyot tobora XIX asr realizm adabiyotiga o‘xshab bormoqda: bu yerda muvaffaqiyat mehnat yoki iste’dodga emas, balki qaysi oilada tug‘ilganingiz yoki kim bilan turmush qurganingizga bog‘liq.

Nima qilish kerak?

• Meros soliqlari. So‘nggi o‘n yilliklarda ko‘plab mamlakatlarda meros soliqlari kamaytirildi yoki butunlay bekor qilindi. The Economist adolatli soliq tizimi yirik boyliklarning bir qismini qayta taqsimlashga yordam berishi va jamiyatning meros kapitaliga qaramligini kamaytirishi mumkinligini ta’kidlaydi.

• Iqtisodiy o‘sishga e’tibor qaratish. Rivojlangan davlatlar iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish siyosatiga rioya qilishi lozim, bunda muhim omillardan biri ortiqcha tartibga solishlarni kamaytirishdir. Bozor iqtisodiyotiga ortiqcha cheklovlar qo‘yilishi o‘sishni susaytiradi, iqtisodiyot sekinlashganda esa mehnat emas, balki oldindan to‘plangan kapital muhimroq bo‘lib qoladi.

Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotini adolatsiz deb hisoblaydi. Biroq, faylasuf Jon Tomasi Free Market Fairness (Bozor iqtisodiyotining adolati) kitobida aksini isbotlaydi: bozor iqtisodiy o‘sish yaratadi va bu eng kam daromadli qatlamlar uchun ham foydali bo‘ladi. Irlandiya misoli buni tasdiqlaydi.

@therealniyozov

Kim koʻroq toʻlasa oʻsha hukmron

Korrupsiya darajasi yuqori mamlakatlarda kamroq bilimga va koʻnikmaga ega insonlar oʻziga nisbatan kuchliroq boʻlganlarga qaraganda yuqori lavozimlarda ishlashi mumkin. Bu ish beruvchi va ishga kiruvchi nomzodning xulq atvori qanday tuzilganligiga bogʻliq. Maqolani oʻqib fikr va mulohazalaringizni izohda qoldiring.

O‘zbekiston bozori shafoflashmoqda, lekin hali to‘liqligicha emas.

O’zbekiston uchun investitsiya jalb etishdagi eng katta qiyinchilik – mamlakat bozori haqida to‘laqonli ma’lumotlarning yetishmasligi va bozorining to‘liq tsikl kartinasi hali shakllanmaganligi bo’lib kelmoqda.
Biroq, so‘nggi yillarda bozor ancha jonlanib, mamlakatdagi kapital muhit chuqurroq o‘rganila boshlanayapti. Misol uchun, BCG va KPMG kabi yirik xalqaro audit va konsalting kompaniyalarining O‘zbekistonda faoliyat yurita boshlashi va investitsion banklar tomonidan yirik operatsiyalarga oid tahlillar olib borilayotgani, juda ham ijobiy signal.

Lekin bozordagi yirik tranzaksiyalar hanuz-hamon asosan davlat tashkilotlari yoki davlat ulushi katta bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan amalga oshirilinmoqda. Bu esa O‘zbekistonda to‘laqonli xususiylashtirish (privatization) o‘tkazilmaganligiga ishora beradi. Yirik sektorlardagi asosiy kapital hali hamon davlatning qo‘lidaligi, iqtisodiy o’sish tempiga juda salbiy ta’sir qiladi.

Sotsialistik elementlar ko‘p bo‘lgan mamlakatlarda, markazlashuv kuchli bo‘lgani sababli resurslar samarasiz boshqarilinadi. Qo‘shimchasiga, davlat ulushining kattaligi korruptsiya uchun imkoniyatlarining ortishiga va davlatda “Tiranik Ruhiyat” yanada ko‘proq shakllanishiga olib keladi.

@req404

Trumpning Ukraina toʻgʻrisida pozitsiyasi 2 minut ichida)

Manbaa

Zelenskiy bilan Tramp uchrashuvi haqida afsonalar ko’payishni boshlabdi. Eng - asosiysi agar ozgina ko’proq izzat qilganida edi, ozgina ko’proq hurmat ko’rsatganida (kostyum kiyib masalan) edi, qandaydir sehr bilan Tramp o’zini o’zgartirar edi. Bu o’ylar hammasi fantastika.

Birinchidan, hech qanday AQShning xavfsizligi kafolati masalasi kun tartibida yo’q edi. Press konferensiyada qayta-qayta buni aytdi Tramp. Bir kun oldin, hatto, NATO kelishuvi haqida, Buyuk Britaniyani Rossiyadan himoya qilishi haqida shubha qildi. Hazil qilib aytgan bo’lsa ham, g’alati gap edi.

Ikkinchidan, Trampni ichki siyosatiga kerak bo’ladigan o’sha “mineral resurslar to’g’risidagi” kelishuv qabul qilingan taqdirda ham, urushni tugashi mutlaq Putin talablarida - mavjud konfliktning muzlatilishi kutilayotgan edi.

Men o’ylayman, Putin talablarida urushni to’xtatish uchun, Zelenskiy Tramp bilan emas, to’g’ridan to’g’ri Putin bilan gaplashishi ham mumkin. Bu uchun oq uyda izzat ko’rsatish shart emas edi.

Uchinchidan, ko’pchilik Urdun qirolini Tramp bilan shunday press konferensiyada gaplashganini misol qilib ko’rsatishyapti. U yerda ham Tramp falastinliklar taqdiri haqida juda g’alati gaplarni gapirganiga qaramasdan, qirol sukut saqlagan edi. Farqi shundaki, Zelenskiy demokratik yo’l bilan saylangan, uning saylovchilari bor, ularga hisobdor u. Omma oldida o’z xalqining kamsitilishiga chidashning siyosiy xarajati bor. Qirollarda bu cheklov yo’q. Qolaversa, Urdun 3 yildan beri katta urushda urishib kelmayapti - shunga balki solishtiruv o’rinli emas.

Qisqasi shundaki - agar ozgina ko’proq izzat ko’rsatganida - hammasi mo’jizaviy yaxshi tugab, Tramp ertaga Qrimni olib berardi deyish xato. Ukrainaga bu narsani zarari bo’lishi mumkin albatta, lekin alternativ ssenariy ham juda bir ijobiy emas edi.

When America has your back

The Economist’da chiqqan karikatura.
Trump Amerikaning buyukligini shubha ostiga qoʻydi. Zelenskiy bilan uchrashuv va unda aytilgan gaplar hali sharmandali tarzda koʻp eslanadi.

Rangnoma – ranglarning siz bilmaydigan oʻzbekcha nomlari

Tilimiz imkoniyatlaridan kelib chiqib tuskodga ega boʻlgan oltmishga yaqin ranglardan iborat “rangnoma” tuzildi.

Batafsil: https://oyina.uz/uz/article/3548

Rasmiy sahifalarimiz👇

Telegram | Facebook | YouTube | X

Muvaffaqiyatga hamkorlik orqali erishiladi.

Muvaffaqiyatga erishmoqchi boʻlgan inson oʻziga yoqqan va kerak deb hisoblagan narsani emas balki boshqalar koʻproq xohlagan narsalarni aniqlaydi va ishlab chiqaradi yoki xizmat koʻrsatadi. Shu orqali boshqalar unga pul toʻlaydi va u ishlab chiqargan mahsulotni sotib oladi. Natijada, boshqalar bilan samarali hamkorlik qilgan inson tezroq muvaffaqiyatga erisha oladi. Demak, bizni bizga kerakli boʻlgan tovar va ximatlar bilan ta’minlayotgan insonlar biz bilan hamkorlik qilyaptilar. Boshqacha qilib aytganda, bizning farovonroq yashashimizni oʻz manfaatini oʻylagan holda ta’minlayapti.

Shu bilan birga tadbirkor oʻz faoliyatini yoʻlga qoʻyishi va ishlashi uchun odamlarga mehnatingizni ma’lum bir narxda men sotib olaman deb e’lon beradi ya’ni ishchilarni yollaydi. Ishchilar bu faoliyatda ishlashga va mehnati evaziga ma’lum hir haq olishga oʻz ixtiyori bilan kelishadi. Demak oʻzaro hamkorlik orqali faoliyat yoʻlga qoʻyiladi. Shu bilan birga tadbirkor ishchilarni ishga yollayotganda ulardan qanday qobiliyatlarga/xususiyatlarga ega boʻlishi kerakligini aytadi. Oʻsha xususiyatlarga ega boʻlgan ishchilarning mehnatini sotib olishga ya’ni mehnati evaziga haq toʻlashga roziligini bildiradi. Tadbirkor talab qilayotgan xususiyatlar dasturlash tilini bilish, ingliz tilini bilish yoki rus tilini bilish kabilar boʻlishi mumkin. Tadbirkor shu xususiyatlarga ega insonlargagina haq toʻlashga tayyor boʻlsa, bu mutlaq normal holat. Ammo koʻpchilik rus tilini bilishni talab qilayotgan tadbirkorlarni negadir ayblashadi. Aslida, hammamiz, har kuni qanday xususiyatga ega tovar yoki xizmatni sotib olishni oʻzimiz hal qilamiz-ku. Nega aynan rus tilini biluvchi insonlarning mehnatini sotib olmoqchi boʻlgan insonlarni bu ishi uchun aylayapmiz? Qiziq.

@economist_martin

36 yil ilgari suratga olingan ekan. 50 daqiqa kinoga chiqqanlarni tomosha qilib oʻzgacha zavq oldim.

https://youtu.be/Ih0Q7JF_bUI?si=5_vbA4qX8LNSHoPu

Ha aytgancha, bizdagi paxta siyosati va Orol dengizining qurishi oʻrtasidagi bogʻliqlik ham xuddi shunday ayanchli hikoyalardan biri. Davlat yoki boshqa tashkilot iqtisodiyotni rejalashi doim yomon oqibatlarga olib kelgan.

Mushuklarni oʻldirish demokratik institutlarni shakllanishiga turtki boʻlgani haqida qiziq post ekan. Bu voqea Xitoyda, 1958-yilda Mao Szedung buyrugʻi bilan “Toʻrt zararkunda” nomi bilan boshlangan siyosatga oʻxshar ekan. Hukumat don mahsulotlarini yeydi, qishloq xoʻjaligiga zarar yetkazadi deb hisoblab chumchuqlarga qarshi ommaviy kurash boshlaydi. Natijada millionlab chumchuqlar oʻldiriladi. Ammo buning oqibatida chigirtkalar va boshqa hashorotlar koʻpayib hosilni qirib yuborgan va ocharchilik yanada kuchaygan.

Hukumat qachon, nimani, qanday qilishni yaxshi bilmasligini eslatib turuvchi achinarli hikoyalardan biri shu.

Uddalay olgan Estoniya.

Bizga o‘xshagan, sobiq Sovet Ittifoqiga kirgan kichik davlatlardan biri, Estoniya, aholisi atigi 1 million atrofida bo‘lishiga qaramay, 3 ta unicorn kompaniya yaratgan va dunyoning eng raqamlashgan mamlakatlaridan biri hisoblanadi. IT sohasida estonlar, kichikligiga qaramay, Yevropa Ittifoqida yetakchi bo’lib turishibdi.

Shu kichik Boltiqbo‘yi davlatining jon boshiga YaIM-si $30,000 atrofida, solishtirish uchun, Rossiyaning YaIM-si esa $10,000 atrofida. Daromadlarda farq katta bo’lgani sababli ko‘plab rus dasturchilari Estoniyaga ishlashga borishadi.

Ya’ni, sobiq mustamlaka o‘z "kolonizatori"ni arzon ishchi kuchi sifatida ishlata olish qobiliyatini qo‘lga kiritgan kamdan-kam davlatlardan biri bu — Estoniya.

Shu davlat misolida aytishimiz mumkinki, O‘zbekiston arzon muhojir ishchi chiqaruvchi davlatdan IT sohasida eksport qiluvchi va unicorn kompaniyalarga ega bo‘lgan mamlakatga aylanishi mumkin. Va biz bu imkoniyatni boy bermasligimiz kerak…

@req404

Turing testi: insoniylashayotgan Sun’iy Intellekt.

Stanford universiteti tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra, sun’iy intellekt ovoz va matn yaratishda insonlar bilan tenglashgan, hatto ulardan o‘zib ketishni ham boshlagan.

Ko‘pchilik sun’iy intellekt hech qachon matn yoki ovozli nutq orqali inson kabi g‘am, xursandchilik va jahl tuyg‘ularni ifoda eta olmaydi, deb hisoblar edi.

Biroq, yaqinda Stanford tadqiqotchilari tomonidan o‘tkazilingan tadqiqot ko’ra buni aksi isbotlandi. Tadqiqotda klassik Turing testi o‘tkazilingan. Turing testiga ko‘ra, ikkita xona bo‘ladi: birida tinglovchi, ikkinchisida esa so‘zlovchi joylashadi.

So‘zlovchi sun’iy intellekt yoki inson bo‘lishi mumkin va u birinchi xonadagi xaqiqiy insonga gapiradi. Agar birinchi xonadagi inson so‘zlovchining AI yoki inson ekanligini farqlay olmasa, ya’ni Sun’iy Intellektni haqiqiy inson deb o‘ylasa, u holda Sun’iy Intellekt Turing testidan o‘tgan deb hisoblanadi.

Stanford universiteti professorlari o‘z talabalari bilan semestr davomida darsga oid mavzular va savollar bo'yicha yozishishgan. Biroq, talabalarning yarmi tadqiqotda haqiqiy inson emas, balki sun’iy intellekt bo‘lgan. Professorlar haqiqiy talabalar va sun’iy intellekt o‘rtasida hech qanday farqni aniqlay olishmagan. Hatto farqlashni osonlashtirish uchun shaxsiy mavzularni ham muhokama qilishgan, ammo shu holatda ham sun’iy intellekt inson kabi “hissiyotli” tuyulgan.

Ya’ni, sun’iy intellekt matn orqali insonlar kabi hissiyotli she’r yoki kichik ta’sirli hikoya ham yozib bera oladi. Bu holat haqiqatan ham inqilobiy ma’noga ega bo‘lib, sun’iy intellekt nafaqat analitik intellektga, balki insoniy tuyg‘ularni ham imitatsiya qilish qobiliyatiga ega bo‘lmoqda…

@req404

Коррупцияга қарши кураш: иқтисодий ёндашув

“Мансабдор ер сотди”, “давлат маблағлари талон-торож қилинди” – кунора шунақа хабар ўқиймиз. Лекин бу коррупционерларнинг қўлга тушгани, тушмаганлари қанча? Ҳаммасини аниқлаш қийин, мураккаб. Лекин жиноятчиларнинг хулқ-атворига қандай омиллар таъсир қилишини аввалдан билиш мумкин.

👉 https://kun.uz/kr/82652113

Kun.uz расмий канали

​​Jurnalni chiqarganimdan soʻng koʻpchilik yaxshi loyiha boshlaganimni va davom ettirishmni aytishdi. Juda xursand boʻldim. Yana ayrimlar oʻzimni senzuralashim kerakligini va ochiq tanqiddan uzoqroq boʻlishimni maslahat berishdi. Umuman olganda, birinchisi yomon chiqmadi degan umiddaman. Shu bilan birga, jurnalni qo‘llab-quvvatlab, donate tashlagan 4 kishiga tashakkur! Kutganimdan kamroq yigʻilgan boʻlsada, miqdor muhim emas, e’tiboringiz va jurnalni 0 dan yuqori baholaganingiz davom etishga katta rag‘bat berdi. Shu kabi qo‘llab-quvvatlovlaringiz loyihaning kelajagini yanada yorqin qiladi!

Barchangizga tashakkur!

Bugun Tramp “Ukraina o’zi urush boshlamasligi kerak edi” debdi…

Bu AQSh prezidentimi yoki kreml matbuot kotibimi deb o’ylaydi odam.

@uzbekonomics

Dekabrda “The child who raised as a dog”ni tarjima qilib tugatgandim. Bryus Perri degan bolalar psixoterapevtining kundalik shaklida yozilgan uzoq yillik izlanishlari. Brat kitobda aytuvdiki, ko‘pchilikda katta-kichik bolalik travmalar bor.

Albatta, o‘tmishdagi qiyinchiliklarni eslab, yig‘lab, alamzada bo‘lib yurish tarafdori emasman. Shunday ekan, shouga kelinglar, shu mavzuda gaplashamiz. Kulishamiz, ozroq ko‘ngil yozamiz. Barchani kutaman!

22-fevral, soat 19:00da
Kirish tekin, shu link orqali oldindan joy band qilsangiz bo‘ldi.

Eslatma: Shou to‘liq improvizatsiyaga qurilgan muloqot shaklida bo‘ladi. Sizda ham qiziqarli yoki g‘alati hikoya yoki travma bo‘lsa, eshitamiz)

@phaziloff

Gʻoyalaringizni ChatGPT’ga yozdirsangiz va bu ishni muntazam amalga oshirsangiz fikrlashingiz rivojlanmaydi va ahmoqlik tuzogʻiga (the idiot trap) tushib qolasiz deyishyapti.

2/2

Misol uchun, agar novvoy non pishirsa va uni mijozga sotsa, har ikki tomon foyda oladi. Mijoz nonni pulga almashtirishga rozi bo‘lishi – uning nazarida non puldan qadrliroq ekanini bildiradi. Novvoy esa aksincha, pul unga non pishirishdan ko‘ra ko‘proq kerak bo‘lgani uchun uni sotadi. Bu kelishuv ikki tomon uchun ham foydali bo‘lgani uchun amalga oshadi va har ikki tomon kelishuv amalga oshgan vaqtning o‘zidayoq o‘z yutug‘ini olib ketadi. Kimdir uzoq vaqt davomida ko‘proq va muhimroq savdo kelishuvlarini amalga oshirgani uchun boyib ketsa, unga ko‘proq soliq to‘latish uning shu paytgacha amalga oshirgan savdo kelishuvlari uchun ikki marta to‘lashga majbur qilinishi hisoblanadi va bu tabiiyki axloqiy prinsiplarga to‘g‘ri kelmaydi.

Mulk va boylik erkin savdo orqali hosil bo‘ladi, hech kim boshqani majburlamaydi. Agar savdo majburlash orqali amalga oshirilsa, bu ekspluatatsiya sanaladi. Daromad taqsimoti esa aynan shu majburlashni anglatadi – ya’ni kimdir o‘z mulkidan o‘z xohishiga qarshi voz kechishga majburlanadi.

Xulosa

Inson o‘ziga tegishli. Bu oddiy, ammo fundamental haqiqatdir. Agar inson o‘z tanasi va mehnati ustidan egalik qilish huquqiga ega bo‘lsa, demak, uning tabiiy huquqlari – hayot, erkinlik va mulk daxlsiz bo‘lishi kerak.

Davlatning yagona vazifasi – ushbu huquqlarni himoya qilishdir, Agar davlat ortiqcha soliqlar joriy etsa, mehnat mahsulini qayta taqsimlasa yoki majburan boylikni tortib olsa, u o‘z mohiyatidan chetga chiqadi.

Daromadni qayta taqsimlash – axloqiy jihatdan adolatsizlik bo‘lib, u mulk huquqining buzilishi orqali amalga oshiriladi. Haqiqiy adolat shundaki, har bir inson o‘z mehnati bilan topgan daromadga erkin egalik qilishi lozim. Davlat esa bu huquqlarni buzishi emas, balki himoya qilish uchun mavjud bo‘lishi kerak.

@economist_martin

1/2

Inson – o‘ziga tegishli

Qonunlar barchaga birdek ma’qul bo‘lishi va adolatni ta’minlashi uchun avvalo axloqiy prinsiplarga zid bo‘lmasligi kerak. Adolat mezoni qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi savol insoniyatni uzoq tarix davomida o‘ylantirib kelgan. Nihoyat, bu axloqiy asos insonning o‘ziga tegishli ekanligi bilan belgilandi.

Nima uchun inson o‘ziga tegishli ekani axloqiy holat? Chunki, agar inson o‘ziga tegishli bo‘lmasa, u boshqa bir shaxs yoki guruhga tegishli bo‘lishi kerak bo‘ladi. Bu esa qullik yoki majburlash bilan barobar bo‘lib, axloqan qabul qilib bo‘lmaydigan holatdir. Demak, agar inson o‘ziga tegishli bo‘lsa, u o‘zining tabiiy huquqlari bilan tug‘iladi. Bu yashash va erkinlik huquqi Ammo yana bir huquq bo‘lmish mulk huquqi ham insonning tabiiy huquqlaridan biri hisoblanadi. Chunki agar inson tanasi va erkiga egalik qilsa, demak, u o‘z mehnati mahsuliga ham egalik qilish huquqiga ega. Bu huquqlarning buzilishi esa umuminsoniy qadriyat hisoblanmish axloqiy prinsiplarning buzilishi sanaladi.

Agar hayot, erkinlik va mulk insonning o‘ziga tegishli ekanligini kelishib olgan bo‘lsak, ushbu huquqlarga tajovuz qilinmasligi haqida ham o‘ylashimiz kerak. Baxtimizga, bu savolga ham javob topilgan. Insonlar jamiyat sifatida birlashib, davlat deb atalmish tashkilotni yaratgan. Bu tashkilotning vazifasi, tushunganingizdek, tabiiy huquqlarni himoya qilishdan iborat. Buning evaziga fuqarolar davlatga mehnatining kichik bir qismini soliq sifatida to‘laydi.

Biroq soliq yig‘ishning axloqiy chegarasi bor. Davlat faqat tabiiy huquqlarni himoya qilish uchun zarur bo‘lgan miqdorda soliq yig‘ishi mumkin. Agar u bundan oshsa va kimningdir mulkini uning ixtiyorisiz olib qo‘ya boshlasa, bu talonchilik sifatida baholanadi. Chunki davlat ham axloqiy jihatdan boshqalar singari mulk daxlsizligi qoidalariga bo‘ysunishi kerak.

Ortiqcha soliqlar = majburiy mehnat

Agar insonda o‘z mehnati mahsuliga egalik qilish huquqi bo‘lsa, unda davlat bu mahsulotni tortib olishga haqli bo‘lmaydi. Agar davlat inson ishlab topgan daromaddan ortiqcha oladigan bo‘lsa, demak, bu inson o‘z mehnatining muayyan qismini davlat uchun ishlayotgan bo‘ladi.

Bu esa majburiy mehnatga teng. Agar biror kishidan ma’lum miqdorda majburan mehnat talab qilinsa, bu ekspluatatsiya sanaladi. Qanday qilib davlat tomonidan amalga oshirilgan majburiy mehnat shaxsiy qulchilikdan farq qilishi mumkin? Axir prinsip bir xil: inson o‘z hayotining, o‘z mehnatining ma’lum qismini o‘z ixtiyorisiz boshqalar uchun sarflashga majburlanmoqda.

Daromad taqsimoti – adolatsiz g‘oya

Ko‘pchilik jamiyatda tengsizlik mavjudligini ko‘rib, daromad taqsimotini yoqlaydi. Ular fikricha, ba’zilar boy, boshqalar kambag‘al bo‘lishi adolatsizlikdir. Shu sababdan, davlat soliq orqali boylardan olib kambag‘allarga tarqatishi kerak, deb hisoblashadi. Ammo bu fikrning asosiy muammosi shundaki, u mulk huquqini poymol qiladi. Agar inson o‘ziga tegishli bo‘lsa, demak, uning daromadi ham unga tegishli. Kimdir bir kishining mehnati bilan hosil qilgan boyligiga egalik qilishni da’vo qilsa, bu axloqiy jihatdan adolatsizlik hisoblanadi.

Daromadni qayta taqsimlashning asosiy muammosi – u zo‘ravonlik orqali amalga oshirilishida. Agar kimdir o‘z boyligining bir qismini boshqalarga berishni xohlasa, bu uning ixtiyoriy tanlovi bo‘lishi kerak. Biroq davlat kuch ishlatib, bu jarayonni majburiy qila boshlasa, bu shaxsiy mulk daxlsizligini buzish bilan teng.

Ko‘pchilik mulk jamoaviy hosil bo‘lishini ta’kidlaydi. Ya’ni, jamiyatning barcha a’zolari ishlab chiqarishda ishtirok etgani sababli, har kimning mulkida boshqalarning ham haqi bor, degan fikr ilgari suriladi.

Ammo mulk jamoaviy yo‘l bilan emas, balki erkin savdo orqali hosil qilinadi. Savdo esa nol qiymatli o‘yin (zero-sum game) emas, balki har ikki tomon manfaat ko‘radigan jarayondir.

​​The Economistda chiqqan ushbu maqolaga ko'ra sun'iy tafakkur yuqori va past malakali ishchilar o'rtasidagi tafovutni oshirishi mumkin ekan. Til modellari endi ommalashishni boshlaganda sun’iy intellekt past malakali va yuqori malakali ishchilar o‘rtasidagi tafovutni kamaytirishi kutilgan edi. Ammo so‘nggi dalillar buning aksini ko‘rsatmoqda. SI ba’zi sohalarda haqiqatan ham kam tajribaga ega xodimlarga yordam berib, ularning samaradorligini oshirgan bo‘lsa-da, boshqa sohalarda esa yuqori malakali mutaxassislarning ustunligini yanada kuchaytirib yuboryapti ekan.

Masalan, SI kod yozish, mijozlarga xizmat ko‘rsatish va hujjatlarni tayyorlash kabi vazifalarda kam tajribali xodimlarga yordam berib, ularning samaradorligini oshirgan. Bu esa yuqori va past darajadagi ishchilar o‘rtasidagi tafovutni kamaytirgan. Ammo investitsiyalar, ilmiy kashfiyotlar va biznes strategiyalari kabi sohalarda esa SI, aksincha, tajribali mutaxassislarning ustunligini yanada mustahkamlagan. Ya'ni murakkab vazifalarni bajarishda SI taqdim etgan natijalarni tahlil qila olish va yakuniy qarorni o‘zi qabul qilish qobiliyatiga ega xodimlar yanada yuqori ustunlikka ega bo‘lsa, past malakali xodimlar bunday ishlarni qila olmagani uchun ortda qolib ketishi mumkin.

Bu degani, AI hammaga teng imkoniyat yaratmayapti. U ayrim kasblarda tajriba va bilim yetishmayotgan xodimlarga yordam bersa ham, strategik va kreativ sohalarda malakali mutaxassislarning o‘z ustunligini yanada oshirishiga xizmat qilmoqda. Bu esa mehnat bozorida yangi tafovutlarni paydo qilishi mumkin. Masalan bir maromda qilinadigan va avtomatlashtirish oson bo‘lgan ishlarni to‘liq SI bajarishi mumkin, ammo kattaroq ta'sirga ega bo'lgan ishlarni va qarorlarni yuqori malakali mutaxassislar qilishda davom etadi.

Umuman olganda, SI inqilobini avvalgi sanoat inqiloblaridan katta farqi yo‘q.

“Martin Eden” — iqtisodiyot, siyosat va ijtimoiy masalalarga bag‘ishlangan jurnal bo‘lib, erkin bozor, shaffof boshqaruv va mantiqiy tahlil tamoyillariga asoslanadi. Tafakkur va g‘oyalar olamidagi muhim asarlarning tarjimalari hamda mustaqil tadqiqotlar orqali ilmiy va falsafiy tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi degan umiddaman.


Jurnalni oʻqib, undagi maqola va tarjima asarlar toʻgʻrisidagi fikr va mulohazalaringizni izohlarda yozishingiz mumkin. Agar loyiha davom etishiga hissa qoʻshmoqchi boʻlsangiz, quyidagi link orqali donat qiling va jurnal ijodkorlarini qoʻllab quvvatlang!

https://tirikchilik.uz/martineden
_______________________
@economist_Martin

Davlatning ezgu niyatda qiladigan xato amallari
2-qism

Minimal ish haqi oshirilishining teskari ta'siri

Minimal ish haqi oshirilishi ko‘pincha kam ta’minlangan qatlamlarning turmush darajasini yaxshilash yo‘li sifatida ko‘riladi. Ammo iqtisodiy tahlillar, jumladan Thomas MaCurdy olib borgan tadqiqot, bu siyosatning kutilmagan salbiy oqibatlari borligini ko‘rsatadi. Minimal ish haqining oshirilishi natijasida asosiy maqsad bo‘lgan qashshoqlikka qarshi kurash samarali amalga oshmaydi, aksincha, ba’zan bu choralarning teskari ta’siri ham bor.

Minimal ish haqining oshirilishi narxlarning ko‘tarilishiga olib keladi. Negaki ish beruvchilar ortib borayotgan mehnat xarajatlarini qoplash uchun mahsulot va xizmatlar narxini oshirishga majbur bo‘ladi. Natijada, bu aynan past daromadli oilalarga yanada ko‘proq zarar yetkazadi, chunki ular daromadlarining katta qismini asosiy iste’mol mahsulotlariga sarflashadi. MaCurdy'ning tadqiqotiga ko‘ra, minimal ish haqidan keladigan foydaning taxminan 72 foizi iste’molchilarga yuklangan narx oshishlari orqali yo‘qotilar ekan. Bu shuni anglatadiki, oshgan ish haqi aslida qimmatlashgan tovar va xizmatlar orqali yana qashshoq oilalarning cho‘ntagidan chiqib ketadi. Masalan, fast-food restoranlarida ish haqining oshirilishi natijasida burger va ichimliklar narxi oshadi, bu esa aynan past daromadli iste’molchilarning xarajatlarini ko‘paytiradi. Yoki, doʻkon egasi ishchilarning ish haqini oshirishga majbur boʻlsa, ortiqcha xarajatni qoplash uchun oziq ovqat mahsulotlarining narxini ham oshiradi.

Qolaversa, minimal ish haqining oshishi ishsizlikka ham ta’sir qilishi mumkin. Ish beruvchilar ko‘proq maosh to‘lashga majbur bo‘lgach, yangi ishchilar yollashni cheklashadi yoki mavjud xodimlarning soatlarini qisqartirishadi. Natijada, ba’zi kam daromadli ishchilar uchun daromad oshishi o‘rniga, ish topish yanada qiyinlashadi. Misol uchun, kichik biznes egalari, masalan, do‘kon yoki qahvaxona egasi, xarajatlarni qoplash uchun kamroq ishchi yollashga majbur bo‘lishi mumkin. Natijada, minimal ish haqining oshishi o‘sha joyda ishlashni xohlagan yosh va tajribasiz ishchilarga zarar yetkazadi. Vaholanki, mehnat uchun belgilangan minimal narx bozor narxidan yuqori etib belgilanmaganida, yosh va tajribasiz odamlar ishlashi va tajriba orttirishi mumkin edi. 

Misol uchun, 2018-yili Reason.com nashrida chiqqan ushbu maqolada, AQShning Nyu-York shahrida minimal ish haqi soatiga 15 dollarga oshirilganidan so‘ng, avto yuvish biznesida kutilmagan oqibatlar yuzaga kelgani haqida yozilgan. Ko‘plab kichik korxonalar ishchi kuchi qimmat bo'lib qolganligi sababli o'z bizneslarini yopishga yoki ishchi sonini qisqartirishga majbur bo‘lgan. Bu esa aynan kam daromadli ishchilarni ishsiz qolishiga va xufyona iqtisodiyotda faoliyatini davom ettirishiga sabab booʻlgan.

Minimal ish haqining oshirilishi yaxshi niyat bilan amalga oshiriladigan siyosat bo‘lsa-da, buning salbiy ta’sirlari bevosita kam ta’minlangan qatlamlarga tegib, ularning iqtisodiy ahvolini yaxshilash o‘rniga, aksincha, qiyinlashtirishi mumkin. Qashshoqlikka qarshi kurashning eng samarali yechimi narxlarning bozor sharoitida shakllanishiga yoʻl qoʻyib berish va erkin savdoga xalaqit bermaslik bilan amalga oshadi.

@economist_Martin

DeepSeek effekti haqida.

Ikki hafta oldin ommaga taqdim etilgan DeepSeek-R1 AI modeli butun dunyoda katta shov-shuv uyg’otti. Xitoyning kichik startapi tomonidan yaratilgan model bozorni yaxshigina silkitib qo’ydi desak ham bo’ladi.

Buning sababi, DeepSeek bor-yo‘g‘i 55 kun davomida taxminan 2000-ta Nvidia H800 GPU yordamida o‘z AI modelini ishlab chiqdi va buning uchun atigi 5,6 million dollar sarfladi. Bu ko‘rsatkich AQShdagi boshqa yirik raqobatchilarnikiga nisbatan ancha arzon. Solishtirish uchun, ChatGPT-4 ni ishlab chiqish uchun OpenAI 100 million dollar sarflagan edi, Google esa Gemini-ga 191 million dollar sarflagan.

DeepSeek'ning mablag‘i chegaralanganligi sababli, ular LLM trening jarayonlarini optimallashtirib, arzonroq chiplarni samarali ishlata olishdi. Sodda qilib aytganda, xitoyliklar sifatli Sun’iy Intellekt modellini yaratish uchun kuchli AI-hardware chiplari shart emasligini isbotlay oldi.

Yani, NVIDIA va boshqa chip ishlab chiqaruvchilarga bo‘lgan talab endi keskin pasayadi. Texnologiyalar bozoridagi deyarli barcha yirik firmalar AI chiplarga katta sarmoya kiritgani tufayli, butun bozor katta yo‘qotishga uchraydi.

Xozirning o'zida, NVIDIA aksiyalari 18%ga, Broadcom 17%ga, Microsoft (ChatGPT) esa 3%ga tushdi. Umumiy hisobda, DeepSeek tufayli AQSh fond bozori 1 trillion dollar yo‘qotdi.

Bu holat, AQSh va Xitoy kompaniyalari o‘rtasidagi raqobat kundan-kunga siyosiylashib ketishiga olib kelishi mumkin...

@req404

Doʻstlar, doʻstimiz Abdurashid Ibrat farzanlari bilan birgalikda yangi loyiha boshlamoqda. Loyiha barcha kitobxonlar uchun kitob oʻqishni yanada oson va qulay qilishga qaratilgan. Oʻylaymanki, barchamiz uchun manfaatli tizim yoʻlga qoʻyiladi. Keyinroq bu haqida batafsil ma’lumot beramiz, albatta. Ammo hozir bir yordamingiz kerak.

Quyida ijtimoiy soʻrovnoma oʻtkazish uchun havola qoldiraman. Ozroq vaqtingizni ajratib, kitoblar haqidagi qiziqishlaringizdan kelib chiqqan holda soʻrovnomada ishtirok etsangiz, loyihaning kelajagiga toʻgʻridan-toʻgʻri ijobiy ta’sir koʻrsatgan boʻlardingiz.

https://forms.gle/Y8nec6ZfSyFdT1hX7

Yana bir iltimos, havola bilan ijtimoiy tarmoqlarda boʻlishsangiz bagʻoyat mamnun boʻlardim!
Rahmat!

Andijonlik boʻlmaganlar ham bogʻning saqlab qolinishiga oʻz hissalarini qoʻshishi mumkin! Shunday vaziyatlarda insonlar oʻzining fuqarolik pozitsiyasini koʻrsata olishi kerak, nazarimda. Ushbu postda barchasi batafsil tushuntirilgan. Tanishib chiqing va oʻz yordamingizni ayamang)

Do'stlar bir qancha birodarlarimiz o'z tadqiqotlari uchun so'rovnoma qilishibdi. Ular insonlarning xulq-atvori va uning savdoga ta'sirini o'rganishmoqda (saqich misolida).

Soʻrovnomada qatnashib saqich tanlash odatlaringizni biz bilan bo‘lishing! 👇

https://ee.kobotoolbox.org/f7MCLKh3