Rossiya-Ukraina urushi bo'yicha AQShning hozirgi pozitsiyasi:

(c) The economist

The economist nashrining bu hafta uchun muqovasi.

“Amerika 100 kun oldingi holatiga endi qaytmaydi”

Art of the Deal (#)

Avvalroq AQShda so‘nggi uch oyda inflyatsiya va ishsizlik bo‘yicha prognozlar keskin yomonlashgani haqida yozgan edim.

Mamlakatimizda ham inflyatsiya darajasi so'nggi oylarda tezlashdi. Biznesreport.uz nashri so'nggi 5 yildagi inflyatsiya holatini tahlil qilgan.

Materialda nafaqat mamlakatimizdagi, balki dunyoning boshqa yirik iqtisodiyotlaridagi inflyatsiya trendlariga ham to'xtalib o'tilgan.

#tavsiya

Asosiy stavkaning o‘zgarishsiz qoldirilishi  valyuta kursi barqarorligi hamda energiya ta’minotidagi yaxshilanishlar fonida inflyatsion kutilmalar pasaygan bo‘lishiga qaramasdan joriy inflyatsiyadan yuqori darajada saqlanib qolayotganligi,

shuningdek, umumiy (10,3 foiz) hamda bazaviy inflyatsiyaning (8,1 foiz) o‘suvchi trendni namoyon qilayotganligi,

bundan tashqari, narxlarga taklif omillari bilan bir qatorda talab omillari ham oshiruvchi ta’sir ko‘rsatayotganligi bilan izohlangan.

 Shuningdek may oyidan oshiriladigan energiya tariflari ikkinchi chorakdan keyin inflyatsiyaga pasaytiruvchi ta’sirga ega bo‘lishiga e’tibor qaratilgan.

Markaziy bank Asosiy stavkani yillik 14 foiz darajada o'zgarishsiz qoldirish bo'yicha qaror qabul qildi.

​​AQSh iqtisodiyoti Pandemiyadan keyingi davrda eng muvaffaqiyatli iqtisodiyotlardan biri bo‘lgan

XVJga ko‘ra, AQSh pandemiyadan keyingi davrda o‘z guruhidagi  iqtisodiyotlardan farqli ravishda pandemiyadan oldingi trendidan  oshgan yagona iqtisodiyot bo‘lishi kutilmoqda. Boshqa iqtisodiyotlar esa pandemiyadan oldingi trendiga yetgani yo‘q.

Xususan, 2020 yilda AQSh iqtisodiyoti pandemiyadan oldingi trendiga nisbatan 4,1 foiz bandga, Xitoy iqtisodiyoti 3,5 foiz bandga, Yevro hudud 7,2 foiz bandga, boshqa rivojlangan davlatlar iqtisodiyoti esa 5,5 foiz bandga pasaygan.

2025 yilga kelib esa AQSh iqtisodiyoti pandemiyadan oldingi trendga nisbatan 3,6 foiz bandga yuqorilashi kutilmoqda. Boshqa iqtisodiyotlar esa 2025 yilda ham pandemiyadan oldingi trendiga yetolmaydi. Jumladan, Xitoy iqtisodiyoti pandemiyadan oldingi trendiga nisbatan 5,3 foiz bandga,  Yevro hudud 2,5 foiz bandga, boshqa rivojlangan davlatlar iqtisodiyoti esa 1,1 foiz bandga pastroq shakllanishi prognoz qilinmoqda.  Xitoyda farqning 2020 yilga nisbatan kengayishi ichki talabning pastligi natijasida o‘rtacha iqtisodiy o‘sishning pasayib borayotganligi bilan izohlanadi.

Lekin uch oy ichida Tramp bilan shunday sog‘lom iqtisodiyotda stagflyatsiya xavotirlari paydo bo‘lishga ulgurdi.

@Mirkonomika

Yuqorida so‘nggi ikki kunda fond bozori qanday omillar ta’sirida o‘zgarganligi ko‘rsatilgan (S&P 500 misolida).

Seshanba kuni Tramp Markaziy bank raisini muddatidan oldin bo‘shatish “niyati” yo‘qligini e’lon qildi (o‘tgan hafta boshqacha fikrda edi). Natijada kun davomida S&P 500 3,5 foizga mustahkamlandi.

Chorshanba kuni esa Tramp Xitoyga nisbatan 145 foizlik tariflar judayam yuqoriligi hamda sezilarli pasaytirilishini ma’lum qildi. Natijada,  chorshanba tongida S&P 500 3,1 foizga ko‘tarildi.

Keyinroq esa Moliya vaziri Tariflar bir tomonlama pasaytirmasligini aytdi. Natijada S&P 500 tongdagi yuqori o‘sishdan keyin, pasayishni boshladi hamda kunni (10:30 dan 16:00 gacha) 1,5 foiz pasayish bilan yakunladi.  

Xullas “red light green light” o‘yini davom etadi.

Red light, green light (#)

Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (XVJ)  iqtisodiy o‘sish bo‘yicha prognozlarini  sezilarli pasaytirdi

XVJning yangi prognozlariga ko‘ra, joriy yilda dunyo iqtisodiyoti 2,4 foizga o‘sadi. Joriy prognozlar yanvar oyidagi prognozlarga nisbatan 0,5 foiz  bandga yomonlashgan. Iqtisodiy o‘sish bo'yicha prognozlarning pasayishi savdo urushining to‘g‘ridan-to‘g‘ri va ikkilamchi ta’sirlari, yuqori noaniqliklar kabi omillar bilan izohlangan.

Shuningdek, yirik iqtisodiyotlarning deyarli barchasida iqtisodiy o‘sish bo‘yicha prognozlar keskin yomonlashgan.  Eng katta  manfiy farqlar esa AQShga iqtisodiy jihatdan ko‘proq bog‘langan davlatlarda yuz bergan. Xususan, yanvardagi prognozlarga nisbatan iqtisodiy o‘sish Meksikada 1,7 foiz bandga, AQShda 0,9 foiz bandga, Kanada va Xitoyda 0,6 foiz bandga, Yaponiya va Buyuk Britaniyada 0,5 foiz bandga hamda Germaniyada 0,3 foiz bandga pastroq bo‘lishi prognoz qilinmoqda.

 Rossiya iqtisodiyoti bo‘yicha prognozlar esa yanvardagiga nisbatan 0,1 foiz bandga yaxshilanib joriy yilda  1,5 foizni tashkil etishi kutilmoqda.

Mamlakatimiz iqtisodiyoti esa Joriy yilda 5,9 foizga o‘sishi prognoz qilingan hamda bu prognozlar 2024 yil oktyabr oyidagi prognozlarga nisbatan 0,2 foiz bandga yuqori.  O‘sish bo‘yicha prognozlarning yaxshilanishini asosiy eksport tovarimiz (oltin) narxining o‘sayotganligi hamda pul o‘tkazmalarida yetakchi davlat hisoblangan Rossiyada iqtisodiy o‘sish hamda valyuta kursi  bo‘yicha prognozlarning nisbatan ijobiy shakllanayotganligi bilan izohlash mumkin.

 @Mirkonomika

Yuqori oltin eksporti fonida eksport o‘sishda davom etayotgan bir sharoitda import qisqarishdan to‘xtagani yo‘q

Joriy yilning yanvar-mart oylarida import hajmi  9,2 mlrd dollarni tashkil etib, 2024 yilning mos davriga nisbatan 2,3 foizga qisqargan (mart oyining o‘zida 5,9 foizga). Importning qisqarishi hamda eksportning yuqori o‘sishi fonida tashqi savdo defitsiti  2,9 mlrd dollardan 1,1 mlrd dollargacha qisqargan.

 Asosiy savdo hamkorlarimizdan Xitoydan import ketma-ket ikkinchi oy o‘sayotgan  bo‘lsa Rossiyadan import chuqur qisqarishga uchramoqda.  Xususan, mart oyida Xitoydan oylik import 1,5 foizga o‘sgan (fevralda 5,7 foiz). Umuman olganda, Xitoydan import fevral oyigacha bo‘lgan davrda 7  oy davomida qisqarayotgan edi. Savdo urushining boshlanishi esa Xitoydan importning yana tiklanishiga sabab bo‘lishi mumkinligi haqida yozgan edim. Lekin hozircha Xitoydan importning tiklanishni boshlaganligi savdo urushining natijasi ekanligi haqida aniq xulosaga kelish qiyin (keyingi oylarda aniqroq ko'rinsa kerak).

 Rossiyadan import  mart oyida 22,8 foizga qisqargan (fevralda 27,6 foiz).  Rossiyadan importning qisqarishini 2024 yilning mos oylaridagi yuqori baza bilan izohlash mumkin. Xususan, 2024 yil fevral oyida Rossiyadan import 42 foizga, mart oyida esa 23 foizga o‘sgan edi.

 Tovarlar kesimida  yanvar-mart oylarida  gaz importi 89,3 foizga, avtomobillar importi esa  30,7 foizga qisqarib importning qisqarishida muhim rol o‘ynagan.

Oltin eksporti umumiy eksportning yuqori o‘sishini ta’minlamoqda

Mart oyida umumiy eksport 20,5 foizga o‘sgan. Bunda,  yuqori oltin narxi fonida oy davomida amalga oshirilgan 1,9 mlrd dollarlik oltin eksporti umumiy eksportning o‘sishini belgilab beruvchi asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Oltindan tashqari oy davomida mineral yoqilg‘ilar eksporti o‘sishi ham oylik eksportning yuqori o‘sishiga hissa qo‘shgan.

Xususan, oy davomida 110 mln dollarlik mineral yoqilg‘i eksport qilinib 2024 yilning mos davriga nisbatan 16 foizga oshgan.  Bunda, gaz eksporti asosiy o‘sish komponentlaridan biri bo‘lib, birinchi chorakda gaz eksporti 2,5 barobarga oshgan. Mart oyining o‘zida esa 52 mln dollarlik gaz eksporti amalga oshirilgan.

Negadir joriy yilning ikki oyida yuqorida sur’atlarda o‘sayotgan xizmatlar eksporti mart oyiga kelib deyarli o‘sishda to‘xtagan. Xususan, yanvar-fevral oyida xizmatlar eksportining o‘sishi sur’ati 61,5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, mart oyida xizmatlar eksportida oylik o‘sish 5,3 foizgacha sekinlashgan (bunday keskin sekinlashning sabablari hozircha noma’lum).

Oltin va mineral yoqilg‘ilar eksporti ayirib tashlangandagi tovarlar eksporti esa mart oyida 3,5 foizga o‘sib oldingi oylardagi tendensiyaga muvofiq shakllangan.

 Asosiy savdo hamkorlarimizdan Rossiya hamda Xitoyga  oylik eksport keskin o‘sgan. Xususan,  mart oyida Rossiyaga oylik eksport 48 foizga,  Xitoyga esa 47 foizga oshgan. Bu holat 2024 yildagi nisbatan past baza effekti bilan izohlanishi mumkin. Jumladan, 2024 yilning mart oyida Xitoyga eksport 47 foizga, Rossiyaga esa 20 foizga qisqargan edi.  Qozog‘iston hamda Turkiyaga eksport esa mart oyida mos ravishda  6 foiz hamda 17 foizga qisqargan.

 Qo‘shnilarimizdan Tojikiston (45 foiz) hamda Afg‘onistonga (18 foiz)  eksport sog‘lom sur’atlarda o‘sishda davom etmoqda. Shuningdek,  BAA ga eksportning keskin o‘sish sur’ati qayd etilmoqda. Xususan, joriy yilning birinchi uch oyida BAA ga eksport 3,3 barobarga oshgan.  

@Mirkonomika

AQShda so‘nggi uch oyda inflyatsiya va ishsizlik bo‘yicha prognozlar keskin yomonlashgan.

Yanvar oyi bilan taqqoslaganda inflyatsiya bo‘yicha prognozlar keskin yomonlashgan.  Ba’zi prognozlar yil so‘ngida inflyatsiya 6 foizdan yuqori shakllanishini ko‘rsatmoqda. Shuningdek, inflyatsiya bilan bir vaqtda ishsizlik bo‘yicha prognozlar ham yomonlashgan. Ya’ni prognozlar iqtisodiyot stagflyatsiya tomon ketayotganligiga ishora qilmoqda.

Prezident Tramp yuzaga keltirgan noaniqlik va iqtisodiy o‘sishni orqaga tortuvchi qarorlar o‘zining salbiy oqibatlarini ko‘rsatmasdan qolmayapti. Xususan,  noaniqliklar fond bozorlarida turli tebranishlar,  AQShning global miqyosda hamkor sifatidagi obro‘yi pasayishi, dollarning mavqeyi pasayishi  hamda real iqtisodiyot  Tramp qarorlaridan jabr ko‘rmoqda.

Albatta, katta ehtimol bilan Prezident o‘z qarorlari oqibatlarida boshqalarni ayblashda davom etadi. Xususan, so‘nggi kunlarda bo‘layotgani kabi iqtisodiy pasayishda Markaziy bankni asosiy aybdor sifatida ko‘rsatadi.

Xitoydan arzon import mintaqadagi davlatlarni xavotirga solishni boshladi

 AQSh-Xitoy savdo urushi natijasida AQSh tomonidan kamaygan talab Xitoy tovarlari narxlarini arzonlashtirishi bu esa mintaqadagi boshqa davlatlardagi import bilan raqobat qiluvchi sektorlarda qo‘shimcha raqobatni yuzaga keltirishi mumkinligi haqida oldin ham yozgandim.

Mamlakatlar Xitoydan keladigan arzon importdan xavotir olib (yoki AQShga yaqinroq bo‘lish maqsadida) import tovarlarga qo‘shimcha boj o‘rnatishni boshlab yuborishdi. Xususan, kecha Hindiston po'lat importiga vaqtincha (200 kun) 12 foizlik boj joriy qildi. Bu holat ichki temir ishlab chiqaruvchilarni Xitoydan keladigan arzon importdan himoya qilish maqsadida o‘rnatilgan.

Bu holatni vaqtinchalik (agar vaqtinchalik bo‘lsa) shok davrida ichki ishlab chiqaruvchilar bozordan chiqib ketishining oldini olish deb qarash mumkin bo‘lsa-da, temirdan xomashyo sifatida foydalanadigan sektorlarni arzon xomashyodan mahrum qilish ham hisoblanadi.

Ammo boshqa tomondan, Hindiston tomonidan o‘rnatilgan 12 foizlik boj ichki ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun yetarli bo‘ladimi yo‘qmi oldindan aytish qiyin chunki, Xitoy hukumati yuanni maqsadli “qadrsizlantirish” orqali o‘rnatilgan bojlarni aylanib o‘tishi mumkin.  

Yaqin kelajakda Xitoydagi ortiqcha taklif butun dunyo, xususan mamlakatimizda ham turli o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin.  Bu esa qaror qabul qiluvchilar uchun qiyin tanlovlarni yuzaga keltirishi shubhasiz.

Tramp Federal rezerv (Markaziy bank) raisiga  “hujum” qilishda davom etmoqda.

Tramp ijtimoiy tarmoqlarda “Energiya xarajatlari ancha pasaygan, oziq-ovqat narxlari sezilarli darajada arzonlashgan, va boshqa ko‘plab “narsalar”ning narxlari pasayish tendensiyasida, natijada deyarli inflyatsiya kuzatilayotgani yo‘q. Agar janob "Juda kech" foiz stavkalarini HOZIR pasaytirmasa, iqtisodiyot sekinlashishi mumkin. Pauell doim  vaziyatga “juda kech reaksiya qiladi", degan fikrni bildirib Markaziy bank raisini “loser” deb atagan.
 
Trampning Markaziy bankka foiz stavkalarini pasaytirishi borasidagi bosimlari, bojlar natijasida bozorlarda yuzaga kelgan pasayishning o‘rnini yopib ketadi degan maqsadda qilinayotgan bo‘lishi mumkin. Lekin bozorlar Trampning Markaziy bankka bosimiga  javoban aksincha pasaymoqda. Xususan, dushanba tongida Dow jones 2,8 foizga hamda S&P 500 2,9 foizga pasaygan.

Birinchi chorakda iqtisodiy o‘sish tezlashgan

 Birinchi chorakda iqtisodiy o‘sish 6,8 foizni tashkil etib, 2024 yilning birinchi choragiga nisbatan 0,4 foiz bandga tezlashgan. Bunda, oldingi yilga nisbatan o‘sish tezlashgan tarmoqlar qurilish ( o‘sish 6,8 foizdan, 10,8 foizgacha tezlashgan), chakana savdo (9,3 foizdan 9,5 foizgacha), transport hamda qishloq xo‘jaligi bo‘lsa, bozor xizmatlarida o‘sish 14,2 foizdan 12,6 foizgacha sekinlashgan. Sanoatda esa o‘sish 2024 yilning birinchi choragidagi kabi 6,5 foiz shakllangan.

 Shuningdek, tashqi savdo aylanmasining o‘sish sur’ati 2024 yilning birinchi choragidagi 7 foizdan 8,6 foizgacha tezlashgan. Bu holat eksportda o‘sishning 12,3 foizdan 24,4 foizgacha (asosan oltin eksporti hisobiga) tezlashganligi qatorida importning 2,3 foizga qisqarganligi bilan izohlanadi (2024 yilning birinchi choragida 3,6 foizga o‘sgan edi).

Yevropa "moliyaviy boshpanaga" aylanmoqdami?

AQShda qimmatli qog‘ozlarining daromadliligi oshayotganligiga qaramasdan dollar kuchsizlanishda davom etmoqda (odatda teskarisi yuz berar edi). Yevropada esa teskari holat, Germaniya qimmatli qog‘ozlari daromadliligi pasayayotgan bo‘lishiga qaramasdan yevro dollarga nisbatan mustahkamlanishda davom etmoqda.

Xususan, aprel oyida yevro dollarga nisbatan taxminan 5 foizga mustahkamlandi. Shuningdek AQShning ikki yillik qimmatli qog‘ozlari daromadliligi Germaniyanikidan taxminan 2 foiz bandga yuqori shakllanmoqda (mart oyi boshida bu farq taxminan 1,7 foiz band edi). Ya’ni AQShdagi nisbatan yuqori foiz stavkalari ham  AQShga kapital oqimini oshirish uchun yetarli bo‘lmayapti.

Ya’ni investorlar AQShdagi hozirgi noaniqliklar fonida Yevropa mamlakatlarini (Xususan Germaniyani) "moliyaviy boshpana" sifatida ko‘rishni boshlayotgandek.

So’nggi kunlarda Aktual memlar:

Chorshanba kuni Federal rezerv raisi foiz stavkalarini o‘zgartirishdan oldin iqtisodiyotning yo‘nalishi bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumotlarni kutilishi haqida xabar berdi.

Payshanba kuni Tramp Jerom Pauellning harakatlaridan mamnun emasligi hamda xohlasa uni ishdan bo‘shatishi mumkinligini aytdi.

Xususan, Tramp: “Men uning harakatlaridan mamnun emasman. Agar men uni lavozimidan bo‘shatmoqchi bo‘lsam, u juda tez ketadi, ishonavering. Federal rezerv stavkalarni pasaytirishi orqali amerikaliklar oldidagi burchini ado etishi kerak”

Yirik iqtisodiyotlar import to’siqlarini tinimsiz oshirayotgan sharoitda tashqi savdomizni erkinlashtirishga harakat qilayotganimiz judayam yaxshi qadam. Ochig’i global tendensiyalar fonida buning teskarisini kutayotgandim.

The Economist nashrining   muqovasi:

“Amerika aktivlari o‘n yilliklar davomida global moliya tizimining tayanchiga aylangan. Dollar xalqaro savdoda ustunlik qiladi; G‘aznachilik obligatsiyalari ishonchli aktivlar sifatida ko‘riladi; Federal zaxira tizimi, Moliya vazirligi va sudlar esa investorlarni, ayniqsa xorijliklarni, o‘z mablag‘lari Amerikada nafaqat yaxshi qarshi olinishi, balki xavfsizligi kafolatlanganiga ishontirib kelgan.

Hozir esa garchi G‘aznachilik obligatsiyalari daromadliligi oshayotgan bo‘lsa ham dollar qadrsizlanmoqda. Bu esa investorlar Amerikaga bo‘lgan ishonchlari o‘rinlimi yoki yo‘qligidan shubhalana boshlaganidan darak.

Bunday vaziyat odatda AQshdek moliyaviy boshpana mamlakatdan ko‘ra rivojlanayotgan bozorlar uchun xos.”

2024 yilda o‘sish qaysi omil hisobiga shakllangan?
 
2024 yilda YAIM real ko‘rsatkichlarda 6,5 foizga o‘sib, o‘sish sur’ati 2023 yildagi 6,3 foizga nisbatan 0,2 foiz bandga tezlashgan.

2024 yilda real ko‘rsatkichlarda investitsiyalar 27,6 foizga o‘sgan bo‘lsa,  shaxsiy iste’mol xarajatlari 7,5 foizga, davlat  xarajatlari (faqat iste’mol) 1,1 foizga o‘sgan.

Shuningdek, import real ko‘rsatkichlarda 1,5 foizga, eksport esa 5,9 foizga qisqargan. Nominal ko‘rsatkichlarda import 39 mlrd dollarni tashkil etib, 0,8 foizga o‘sgan bo‘lsa, eksport 27 mlrd dollarni tashkil etib, 8,4 foizga o‘sgan edi.

Importning qisqarishi 2023 yildagi  asosan bir martalik tovarlar hisobiga yuzaga kelgan yuqori baza bilan izohlansa. Eksportning qisqarishi oltin eksportining 2023 yildagi 8,2 mlrd dollardan 7,5 mlrd dollargacha qisqarganligi hamda ba’zi savdo hamkorlarimizga (Xitoy, Turkiya,  Qirg‘iziston, Tojikiston, Eron, BAA) eksportning qisqarayotganligi bilan izohlanadi.

Investitsiyalarning yuqori sur’atlarda o‘sishi 2023 yilda ham iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda asosiy rol o‘ynagan. Xususan, 2023 yilda investitsiyalarning real o‘sishi 23,4 foizni tashkil etgan. So‘ngi 5 yilda 2020 hamda 2022 yillarda kapital qo‘yilmalar real ko‘rsatkichlarda pasaygan. Xususan, 2020 yilda pandemiya  natijasida kapital qo‘yilmalar 5 foizga, 2022 yilda mintaqaviy noaniqliklar natijasida 0,3 foizga qisqargan.  

Investitsiyalarning YAIM o‘sishiga ta’siri 10,2 foiz bandni tashkil etsa,  xususiy iste’molning ta’siri 5 foiz bandni, davlat xarajatlariniki esa 0,16 foiz bandni tashkil etgan.

@Mirkonomika

Инфляция кузатувларида ОАВ иштирок этмоқда

Миллий статистика қўмитасининг март ойидаги инфляция даражасини ҳисоблаш бўйича бозорлар, супермаркетлар ва бошқа катта-кичик савдо тармоқларида нарх кузатувларида бир неча ОАВлар иштирок этган.

11 апрель куни “Эски жўва” деҳқон бозори ҳамда Шайхонтоҳур туманидаги савдо ва хизмат кўрсатиш объектларидаги кузатувларда Кун мухбирлари қатнашган.

18 март куни Миробод бозоридаги ўрганишларда эса Газета вакиллари статистика ходимлари ўтказган жараёнларни кузатган.

Инфляция кузатувларида ОАВлар иштироки нафақат жараённи ёритиш учун, шаффофлик ва ишончни таъминлашда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Балки шу тажриба баҳона инфляцияни ойда 10 кун эмас, ҳар ҳафталик кесимда кузатишга ўтилар.

Urush davrida Qirg‘izistonda iqtisodiy o‘sish tarixiy yuqori ko‘rsatkichlarga yetgan

2024 yilda Qirg‘iziston iqtisodiyoti 9 foizga o‘sib, ketma-ket 3 yildan buyon 9 foizlik iqtisodiy o‘sishga erishib kelmoqda. Taqqoslash uchun,  pandemiyadan keyingi tiklanish yili hisoblangan 2021 yilda iqtisodiy o‘sish 5,5 foizni tashkil etgan. Pandemiyadan oldingi 5 yilda esa o‘rtacha iqtisodiy o‘sish 4,3 foizni tashkil etgan. Xo‘sh, 2022 yildan keyingi davrda qo‘shnimizning iqtisodiyoti qanday qilib 9 foizlik judayam yuqori iqtisodiy o‘sishga erishmoqda?

Bu holat birinchi navbatda, Rossiyaga kiritilgan sanksiyalar natijasida reeksportning yuqori o‘sganligi bilan izohlanadi ( Rossiya va Qirg'iziston bitta bojxona ittifoqiga a'zo). Xususan, 2022 yilda MDHga a’zo bo‘lmagan davlatlardan import 2,4 barobarga oshgan bo‘lsa, MDH mamlakatlariga eksport 71,5 foizga o‘sgan. Boshqa davlatlardan importning o‘sishi (51,7 foiz) 2023 yilda ham davom etgan bo‘lsa-da, MDH mamlakatlariga eksport 2023 yilda 3,7 foizga qisqargan. 2024 yilda esa  boshqa davlatlardan import 8,1 foizga qisqargani holatida, MDH mamlakatlariga eksport 12,7 foizga o‘sgan (o‘sish ko‘rsatkichlari somda hisoblangan dollardagi o‘sish farq qilishi mumkin).

Ikkinchidan, mobilizatsiya xavotirlarining ortishi natijasida rossiyaliklar boshqa davlatlar qatori Qirg‘izistonga ham kelishgan. Xususan, 2023 yilda Qirg‘izistonga tashrif buyurgan rossiyaliklar soni 2 barobarga oshgan. Rossiyaliklarning ko‘proq tashrif buyurishi hamda qanchadir muddat davomida mamlakatda qolishi (ba’zilari Qirg‘izistonda haligacha faoliyatini olib borayotgan bo‘lishi mumkin) o‘z navbatida yalpi talabni oshiradi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning tezlashishiga sabab bo‘ladi.

Bundan tashqari, Qirg‘izistonga pul o‘tkazmalarida Rossiya  asosiy mamlakat hisoblanadi. Masalan 2024 yilda mamlakatga jami pul o‘tkazmalarining 93,1 foizi Rossiyadan kelgan. Lekin pul o‘tkazmalari iqtisodiy o‘sishining tezlashishida katta rol o‘ynagan deb  aytish qiyin. Chunki Rossiyadan pul o‘tkazmalari 2022 yilda  9,2 foiz o‘sgan, 2023 yilda 13,8 foizga qisqargan hamda 2024 yilda 10 foizga o‘sganligini kuzatish mumkin. Ya’ni Rossiyadan pul o‘tkazmalari oldingi davrdagi o‘rtacha ko‘rsatkichlardan katta farq qilmagan. Boshqa davlatlardan pul o‘tkazmalari yuqori sur’atlarda o‘sayotgan bo‘lsa-da bu davlatlarning vazni pastligi hisobiga pul o‘tkazmalari o‘sishining iqtisodiy o‘sishga ta’siri cheklangan.

Yana bir omil 2022-2023 yillardagi o‘sishda o‘zining ta’sirini o‘tkazgan bo‘lishi mumkin. Qirg‘iziston iqtisodiyoti 2020 yilda 7,1 foizga qisqargan edi. Lekin 2021 yilda tiklanish (5,5 foiz) pandemiya davridagi pasayish bilan taqqoslaganda nisbatan past shakllangan. Ya’ni pasayish davrida yig‘ilib qolgan talab 2021 yildan keyingi yillarda ham yalpi talabning yuqori shakllanishiga ta’sir o‘tkazgan bo‘lishi mumkin.  

Qo‘shnimizda mustaqillikdan buyon hech qachon iqtisodiy o‘sish ketma-ket uch yil davomida hozirgi kabi yuqori bo‘lmagan. Masalan 2022 yildan oldingi davrdagi eng yuqori o‘sish 2013 yilga to‘g‘ri keladi (11 foiz) lekin undan keyingi yillarda o‘sish o‘rtacha 4 foiz atrofida shakllangan. Rossiya-Ukraina urushi esa Qirg‘izistonga kutilmaganda yuqori o‘sishga erishish imkoniyatini taqdim etdi.

@Mirkonomika

Xitoyda yalpi talab bilan muammolar davom etmoqda.  Savdo urushi esa bu jarayonni yanada tezlashtirishi mumkin.

Mart oyida Xitoyda eksportning o‘sishi tezlashib, import qisqarishda davom etgan. Xususan, oy davomida 314 mlrd dollarlik eksport amalga oshirilgan bo‘lib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 12,4 foizga o‘sgan.  Import hajmi esa 211,3 mlrd dollarni tashkil etib, 4,3 foizga qisqargan.

Joriy yilning ilk ikki oyida ham xuddi shunday tendensiya davom etayotgandi. Lekin eksport o‘sishi nisbatan past shakllanayotgan edi. Xususan,  eksport yanvar-fevral oylarida  540 mlrd dollarni tashkil etib, 2,3 foizga o‘sgan bo‘lsa, import 369 mlrd dollarni tashkil etib, 8,4 foizga qisqargan edi. Bunda,  importning qisqarishi asosan Yevropa ittifoqi (-5,6 foiz), Lotin Amerikasi (-15,4 foiz), Afrika qit’asidagi (-10,7 foiz) mamlakatlar bilan yuz bergan bo‘lsa, hozir savdo urushi davom etayotgan AQShdan import 2,7 foizga o‘sgan.

Albatta, mart oyida AQSh-Xitoy o‘rtasidagi tariflar uqadar yuqori emasdi. Apreldan esa tariflar sezilarli oshadi. Bu o‘z navbatida mart oyida yuqori o‘sgan eksportga ta’sir qilmasdan qolmaydi. Lekin bundan ham xavotirlisi o‘zi shundoq ham qisqarayotgan import yanada tezroq qisqarish ehtimoli yo‘q emas. Ya’ni birinchi 3 oylik ma’lumotlardan ko‘rish mumkinki, Xitoyda o‘zi shundoq ham yalpi talab bilan muammolar mavjud edi. Savdo urushining keskinlashishi esa yalpi talab qisqarishini yanada tezlashtirishi turgan gap. Bu jarayon tabiiyki mamlakatimizga ham ta’sir qilmasdan qolmaydi.  

2024 yilda Xitoyga jami eksportimiz 2,1 mlrd dollarni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 16 foizga qisqargan. 2023 yilda esa eksportimiz 2,5 mlrd dollarni tashkil etib, 2022 yilga nisbatan 5,6 foizga qisqargan edi. Ta’kidlash kerakki, Xitoyga eksportning qisqarishi joriy yilda ham davom etmoqda. Xususan, joriy yilning yanvar-fevral oylarida Xitoyga eksportimiz 304 mln dollarni tashkil etib, 2024 yilning mos davriga nisbatan 13,1 foizga qisqargan.

2024 yilda Xitoyga asosiy eksport tovarlarimiz mis (bojxona kodi 7403) - 749 mln dollar (umumiy eksportdagi ulushi 40,5 foiz), ip-kalava (5205) - 514,7 mln dollar (ulushi 27,8 foiz), sabzavotlar (0713) – 126,3 mln dollar (ulushi  6,8 foiz), Sabzavot sharbatlari va ekstraktlari (1302) – 54,9 mln dollar (ulushi 3 foiz) kabi mahsulotlar bo‘lgan.

Comtrade bazasida gaz eksporti qaysi mamlakatga amalga oshirilayotganligi ko‘rsatilmagan, shu sababli 2024 yildagi 628 mln dollarlik gaz eksporti Xitoyga eksport sifatida emas, balki ko‘rsatilmagan davlatlarga eksport sifatida ko‘rinadi.

Xitoyda o‘zi shundoq ham pasayayotgan talab savdo urushi natijasida  tezlashi ehtimoli yuqori. Bu esa  Xitoyga eksportimiz qisqarishini yanada tezlashtirishi, import esa Xitoydagi ortiqcha taklif hisobiga tezroq o'sishini kutish mumkin. Bu o‘z navbatida eksporti Xitoyga bog‘liq sektorlarda (gaz yoki misdan boshqa) eksport bilan turli qiyinchiliklarni keltirib chiqarsa, Xitoy tovarlariga raqobatbardosh sektorlarda kutilmagan qo‘shimcha raqobatning paydo bo‘lishiga olib keladi.

 @Mirkonomika

0

Qozog‘iston Markaziy banki Asosiy stavkani yillik 16,5 foiz darajada o‘zgarishsiz qoldirish bo‘yicha qaror qabul qildi.  

Markaziy bank press-relizida mart oyida yillik inflyatsiya 10 foizga yetganligi hamda inflyatsiyani oshiruvchi asosiy omil xizmatlar inflyatsiyasi bo‘layotganligi (nazorat qilinadigan narxlarning erkinlashtirilishi hisobiga), shuningdek Jahon bozorida oziq-ovqat narxlarining o‘sishi fonida oziq-ovqat inflyatsiyasining mart oyida o‘suvchi trendni namoyon qilganligi qayd etilgan.

Bundan tashqari, mart oyida oylik inflyatsiya  fevraldagi 1,5 foizdan 1,3 foizgacha sekinlashganligi (noziq-ovqat inflyatsiyasi hisobiga) hamda qisqa muddatli inflyatsion kutilmalarning biroz pasayganligiga qaramasdan uzoq muddatli kutilmalar yuqori saqlanib qolayotganligi ko‘rsatilgan.

Shuningdek, Markaziy bank navbatdagi yig‘ilishda muhokama qilinayotgan soliq islohotlarining ta’siri hamda AQSh tarif siyosatining oqibatlari baholanishini alohida ta’kidlab o‘tgan.

Fevral oyida Qozog‘istonda real valyuta kursi mustahkamlangan bo‘lsa, O‘zbekiston hamda Qirg‘izistonda qadrsizlangan
 
Fevral oyida Rossiya-AQSh munosabatlaridagi keskin burilish Markaziy Osiyo mamlakatlariga o‘zining ta’siri o‘tkazmasdan qolmadi. Xususan, oy davomida  rubl dollarga nisbatan 10,5 foizga mustahkamlanishi ortidan, mintaqamizdagi boshqa davlatlar valyutalari ham birin-ketin mustahkamlanishni yoki barqarorlashni boshlandi.

Jumladan, fevral oyida tenge dollarga nisbatan 3,6 foizga (yanvarda 1 foizga qadrsizlangan) mustahkamlangan bo‘lsa, so‘m va qirg‘iz somi dollarga nisbatan barqaror saqlanib qoldi. Xususan, fevral oyidan oldingi 6 oyida so‘mning o‘rtacha kursi dollarga nisbatan  qadrsizlanishi kuzatilayotgan edi.

Lekin mintaqamizdagi davlatlar valyutalari oy davomida rublga nisbatan chuqur qadrsizlangan, masalan, fevral oyida tenge rublga nisbatan 6 foizga, so‘m 9,4 foizga, qirg‘iz somi 10,4 foizga qadrini yo‘qotgan.

Rublning keskin mustahkamlanishi o‘z navbatida  mamlakatimiz hamda qo‘shnimiz real valyuta kursining qadrsizlanishiga zamin yaratgan. Xususan, fevral oyida so‘mning real samarali almashinuv kursi 3,4 foizga, qirg‘iz somi indeksi esa 3,3 foizga qadrsizlangan. Ta’kidlash kerakki, qirg‘iz somining indeksi yanvar oyida ham qadrsizlangan bo‘lsa, so‘mning indeksi (real kurs)  6 oydan buyon mustahkamlanib kelayotgan edi.

So‘m va som indekslari qadrsizlangan bo‘lsa-da tengening real kursi fevral oyida 2,3 foizga mustahkamlangan. Tenge indeksining mustahkamlanishi  birinchidan, rublga nisbatan qadrsizlanishning nisbatan past shakllanganligi bilan izohlansa, ikkinchidan, boshqa savdo hamkorlar valyutalariga nisbatan yuqori mustahkamlanganligi bilan izohlanadi.  Xususan,  oy davomida tenge dollarga nisbatan 3,6 foizga, yevroga nisbatan 3,1 foizga, yuanga nisbatan 3,1 foizga, so‘mga nisbatan 3,4 foizga, qirg‘iz somiga nisbatan 3,8 foizga mustahkamlangan.

 Ta’kidlash kerakki, Rublning dollarga nisbatan mustahkamlanishi mart oyida ham davom etgan. Mart oyida rublning o‘rtacha kursi dollarga nisbatan 7,2 foizga mustahkamlangan.  Rubl kursidagi keskin o‘zgarishlar o‘z navbatida mintaqamizdagi mamlakatlar valyutalari nominal kursi hamda real kursi o‘zgarishini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qilmoqda.

@Mirkonomika

Qozog‘iston tuxum importiga vaqtincha cheklov kiritdi xo‘sh bu biz uchun nimani anglatadi?

9 apreldan Qozog‘iston mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab quvvatlash maqsadida tuxum importiga 6 oylik cheklov kiritdi.

Qozog‘iston 2024 yilda 42 mln dollarlik tuxum import qilib, import qiymati 2023 yilga nisbatan 11,8 foizga oshgan.  Import hajmi esa 10,7 ming tonnani tashkil etib,  2023 yilga nisbatan 46 foizga kamaygan.  Bunda, mamlakatimizdan Qozog‘istonga eksport  3 mln dollarni tashkil etgan. Bu Qozog‘iston umumiy tuxum importining 7,1 foizini tashkil etadi.

Qozog‘istonning asosiy import yo‘nalishlari esa Rossiya (2023 yilda umumiy importning 53 foizi), Turkiya (ulushi 26,4 foiz), Chexiya (ulushi 10 foiz) hisoblanadi.

Mamlakatimiz tuxum eksportida netto eksportyor bo‘lib, 2024 yilda tuxum eksporti 48,2 mln dollarni, import esa 0,6 mln dollarni tashkil etgan. Eksport hajmi 2023 yilga nisbatan 4,3 barobarga oshgan bo‘lsa, import 71 foizga kamaygan.

Qozog‘istonga tuxum eksporti umumiy tuxum eksportimizning 6,4 foizini tashkil etadi. Mamlakatlar kesimida asosiy eksport yo‘nalishlarimiz, Afg‘oniston 17,7 mln dollar (ulushi 36,7 foiz),  Rossiya 11,2 mln dollar (ulushi 23,2 foiz) hamda Tojikiston 9,1 mln dollar (ulushi 18,9 foiz) hisoblanadi.

Qozog‘iston tomonidan o‘rnatilgan cheklovlar eksportimizga biroz ta’sir qilsa-da, lekin Qozog‘istonning umumiy tuxum eksportimizdagi ulushi kichikligi hisobiga ta’sir judayam cheklangan bo‘ladi. Masalan, narxlarning mavsumiy pasayish davri nisbatan biroz chuqurroq bo‘lishi mumkin.

O‘zi umuman so‘nggi yilda tuxum narxi sezilarli pasayganligini kuzatish mumkin. Xususan, fevral oyida tuxum narxi 12 foizga, so‘ngi 12 oyda esa 30,4 foizga arzonlangan edi. Bu holat ichki ishlab chiqarishning o‘sayotganligi bilan izohlanishi mumkin, 2024 yilda 8,8 mlrd dona tuxum yetishtirilgan bo‘lib 2023 yilga nisbatan 3,7 foizga o‘sgan.

@Mirkonomika

AQShda nimalar bo'layotgani haqida qisqacha. (#)

Albatta yuqorida faqatgina import  bojlari bo‘yicha hisob kitoblarga ko‘ra, AQSh eng proteksionist mamlakatga aylanmoqda. Ammo ba’zi uchinchi dunyo mamlakatlari borki, ularda deyarli har kuni yangi notarif cheklovlar paydo bo‘ladi.   

Ba’zi holatlarda esa qaysidir mahsulotga to‘siq borligi bozorda defitsit va narx o‘sishi boshlangandan keyingina yuzaga chiqadi.

Trampning "sa’y-harakatlari" bilan AQSh qisqa muddatda dunyodagi import bojlari eng yuqori bo'lgan mamlakatga aylandi.

Rossiyadan investitsiyalar chiqib ketishda davom etmoqda

Ketma-ket uch yildan buyon Rossiyadan investitsiyalar chiqib ketmoqda. Xususan, to‘lov balansiga ko‘ra, 2024 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar bo‘yicha majburiyatlar 8,2 mlrd dollarga qisqargan. Ya’ni  investorlar oldin qilgan investitsiyalarni mamlakatdan olib chiqib ketishmoqda (yil davomida mamlakatga qilingan va norezidentlar tomonidan olib chiqib ketilgan to‘g‘ri investitsiyalar orasida farq 8,2 mlrd dollar, ya’ni majburiyatlarning sof o‘zgarishi).

Taqqoslash uchun, 2023 yilda to‘g‘ri investitsiyalar bo‘yicha majburiyatlar 10 mlrd dollarga qisqargan. O‘zi umuman urush boshlagandan buyon investitsiyalarning (majburiyatlarning sof o‘zgarishi) chiqib ketishi kuzatilmoqda. Urush boshlangan yilda investitsiyalarning chiqib ketishi 39,8 mlrd dollarni tashkil etgan edi.

Qiziq tendensiya, urush boshlanishidan oldingi 2021 yilda ham investitsiyalarni sof oqimi (aktiv va majburiyatlar o‘zgarishi orasidagi farq) musbat bo‘lgan. Ya’ni Rossiya netto investor mamlakat bo‘lgan. Lekin 2021 yilda to‘g‘ri investitsiyalarning chiqib ketishi asosan aktivlarning keskin o‘sishi bilan izohlanadi. 2021 yilda boshqa davlatlarga qilingan to'g'ri investitsiyalar hajmi 65 mlrd dollarni tashkil etib, pandemiyadan oldingi 5 yildagi o‘rtacha ko‘rsatkichga nisbatan 2,5 barobarga oshgan (2021 yilga nisbatan 11,4 barobarga).  Urushdan keyingi davrda esa  to‘g‘ri investitsiyalar sof oqimini  majburiyatlarning o‘zgarishi (ya’ni kamayishi) belgilab bergan.

Portfel investitsiyalar bo‘yicha majburiyatlar esa 7,8 mlrd dollarga qisqargan (korxonalardagi norezidentlar ulushining qisqarishi 2,5 mlrd dollar, 5,3 mlrd dollar qarz majburiyatlarining bajarilishi). Portfel investitsiyalar bo‘yicha majburiyatlarning qisqarishi esa 2020 yildan buyon davom etmoqda (korxonalardagi norezidentlar ulushining qisqarishi 2013 yildan buyon).

Urushning Rossiyaga qanday ta’sir qilayotganligini investitsiyalar harakati  yaqqol ko‘rsatib beradi.  Hozir deyarli hech kim Rossiyaga investitsiya kiritishni xohlamayapti. Investitsiyasi mavjud norezidentlar ham investitsiyalarini olib chiqib ketmoqda.

 @Mirkonomika

Birinchi chorakda zaxiralar 6,7 mlrd dollarga oshib, 47,9 mlrd dollarga yetgan. Bunda, oltin narxining o‘sishi chorak davomida zaxiralarning 6,1 mlrd dollarga (mart oyining o‘zida 3,1 mlrd dollar) o‘sishini ta’minlagan.  Chorak davomida oltinning o‘rtacha narxi 2604 dollardan, 3120 dollargacha  yetgan.

 Yuqori oltin fonida zaxiralarning valyuta qismi ham 1,8 mlrd dollarga oshib 10,4 mlrd dollarga yetgan.

Go‘sht narxining o‘sishi mintaqamizdagi boshqa davlatlarda ham kuzatilmoqda (ammo bizga nisbatan ancha past darajada)

Mart oyida mamlakatimizda narxi eng yuqori o‘sgan tovarlardan biri go‘sht mahsulotlari bo‘lgan (oylik narx o‘sishi 6,1 foiz). Xususan, oy davomida qo‘y go‘shti 9,1 foizga, mol go‘shti 8,6 foizga qimmatlagan.

Ta’kidlash kerakki, go‘sht mahsulotlari inflyatsiyasining tezlashishi mintaqamizda ham kuzatilayotgan holat. Xususan, mart oyida Qozog‘istonda mol go‘shti narxi 3,5 foizga, qo‘y go‘shti narxi esa 3,4 foizga oshgan. Shuningdek, fevral oyida qo‘y go‘shti 2,3 foizga qimmatlagan.

Bundan tashqari, fevral oyida Qirg‘izistonda go‘sht mahsulotlari narxi 3 foizga qimmatlaganligi qayd etilgan.

Ya’ni mintaqamizdagi netto eksportyor davlatlarda ham go‘sht narxining o‘sishi kuzatilmoqda. Mart oyida yuqori o‘sgan import aprel oyidagi inflyatsiyaning sekinlashishiga ta’sir o‘tkazsa kerak. Xususan mart oyida 49 mln dollarlik go‘sht mahsulotlarning import qilinib, 2024 yilning mos oyiga nisbatan 1,8 barobarga oshgan.

BMT ning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti mart oyida go‘sht mahsulotlari indeksni 0,9 foizga o‘sganligini qayd etib, buni cho‘chqa go‘shti narxining o‘sishi bilan izohlangan.

2024 yilda go‘sht mahsulotlari (bojxona kodi 02) importi 682 mln dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 2 barobarga oshgan edi. Bunda, Qozog‘istondan import 150 mln dollarni (umumiy importning 22 foizi) tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 56 foizga oshgan.

​​Jastin Volfers   tariflarning zarari haqida yaxshi kolonka yozibdi:

“Bu safargi tariflar Trampning birinchi prezidentlik muddati davomida joriy qilgan tariflariga qaraganda 50 baravar og‘irroq bo‘lishi mumkin.

2018 yilda Trampning nisbatan mo‘tadil tariflari natijasida kir yuvish mashinalari narxi taxminan 100 dollarga oshgan edi. Shu sababli, ko‘plab oilalar yangi mashina sotib olish o‘rniga eskisini uzoqroq ishlatishga qaror qilishdi. Biroq bu tanlov yangi xarajatlarni keltirib chiqardi: eski mashinadan keladigan g‘ayrioddiy shovqinlar, yuvish tugagandan so‘ng ham ho‘l qolayotgan kiyimlar, shuningdek elektr hamda suv uchun xarajatlarning ortishi.

Tariflarning haqiqiy narxi shunchaki to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisobingizdan chiqadigan pul bilan cheklanmaydi. Kir mashinasiga yuklarni qayta joylash uchun sarflagan vaqtingiz ham, kiymlarni qo‘lda siqib quritishga ketadigan vaqtingiz ham xarajat hisoblanadi. Tariflar nafaqat narxlarni oshirgani uchun, balki qarorlaringizni majburiy o‘zgartirib, uzoq muddatda sizdan qo‘shimcha vaqt va resurslar talab qilgani uchun ham zararli.

Bu  safargi tariflar keng qamrovli bo‘lib, har bir xaridlarga ta’sir ko‘rsatadi. Har safar siz odatiy tanlovlaringizni qayta ko‘rib chiqishga, muqobillarini izlashga va yangi yo‘llarni topishga majbur bo‘lasiz. Masalan, yangi avtomobil o‘rniga foydalanilganini sotib olish, yangi kiyim o‘rniga arzonroq brendlarga o‘tish yoki yangi dorilar o‘rniga kam samarali, lekin arzonroq muqobillaridan foydalanish.

Bundan tashqari, tariflar nafaqat iste’molchilar tanlovini buzadi, balki bizneslarning investitsiya yo‘nalishlarini ham o‘zgartirib yuboradi. Tariflar natijasida korxonalar samaraliroq ishlab chiqarish o‘rniga, majburiy ravishda kam samarali, lekin tariflar bilan himoyalangan yo‘nalishlarga mablag‘ yo‘naltiradi”.

​​Kecha  butun dunyoga tariflar e’lon qilingandan keyin. Tarqalgan suratlarda AQSh eksportiga o‘rnatilgan tariflar  haqiqiy tariflarga to‘g‘ri kelmasligi ko‘pchilikda savol uyg‘otdi. Ya’ni davlatlar tomonidan o‘rnatilgan tariflar Tramp  davo qilganidan sezilarli darajada past edi.

Keyin internetda tarif darajasini hisoblash mantig‘ini topishdi. Boshqa davlatlar tomonidan o‘rnatilgan tariflar AQShning tanlangan davlat bilan savdo defitsitini o‘sha davlatdan importga bo‘lingani ekanligi aniqlandi.

 Keyin esa, oq uy matbuot kotibi o‘rinbosari twitterda sizlar adashyapsizlar biz tarif va notarif to‘siqlarni hisobga olganmiz deya  press-relizga link qoldirdi.

Oq uy tomonidan ishlatilgan formula (pastdagi rasmda keltirilgan). Internetda aylanayotgan formuladan ko‘pam farq qilmasdi faqat  ε va φ belgilar qo‘shilgan edi. Bu belgilar elastiklik va  bojxona bojining narxlarga o‘tishini ifoda etgan.

Lekin qizig‘i rasmiy izohning o‘zida  elastiklik (ε) 4 sifatida, φ esa 0.25 sifatida olinganligi keltirilgan. Ya’ni bu ikki o‘zgaruvchining ko‘paytmasi 1 ga teng.  Bu degani  rasmiy izohda keltirilgan tenglama internetda birinchi topilgan tenglamadan hech qanday farqi qilmaydi.

Ya’ni Tramp administratsiyasi  mamlakatlar tomonidan o‘rnatilgan bojlarni ular bilan AQSh o‘rtasidagi defitsit orqali hisoblashgan xolos.

@Mirkonomika

Grafikdan ko‘rish mumkinki, AQSh tashqi savdo defitsiti past bo‘lgan hamkorlariga pastroq, defitsit yuqori bo‘lgan hamkorlariga esa yuqori darajada boj joriy qildi.

Bu esa o‘z navbatida Trampning savdo defitsitiga bo‘lgan munosabatini to‘liq namoyon etadi. Ya’ni yuqori defitsit qayd etilayotgan hamkorlar yuqori bojlar bilan “jazolanadi”.

P.S AQSh eksportiga o‘rnatganligi davo qilingan tariflar hisoblanishi ham ayni defitsitga asoslangan.

AQSh tomonidan mamlakatimizga o‘rnatilgan boj  iqtisodiyotimizga qanday ta’sir qiladi?

 2024 yilda AQSh bilan tashqi savdo aylanmamiz  882 mln dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 15,2 foizga oshgan. Bunda, AQSh ga eksportimiz 314,7 mln dollar,  importimiz esa 564,3 mln dollarni tashkil etgan.  AQShga eksportimiz umumiy eksportning 1,2 foiz ulushiga teng.

Bundan tashqari, eksportimizning asosiy qismi xizmatlar eksporti hisoblanadi. Xususan, 2024 yilda tovarlar eksporti 44,4 mln dollarni tashkil etgan. Ya’ni eksportimizning 86 foizi xizmatlar eksporti hisobiga shakllangan. Xizmatlar eksporti esa bojga tortilmaydi. Boshqacha aytganda,  AQShga eksportimizning 86 foizi kecha e’lon qilingan tariflardan tashqarida. Qolgan 14 foiz eksportimiz esa qo‘shimcha tariflarga tortiladi.

 Tovarlar eksportining asosiy qismi ochiqlanmagan tovarlar (bojxona kodi 9999)- 7.9 mln dollar,  qimmatbaho metall (7112)- 6,6 mln dollar, alyuminiy  6,6 mln dollar kabi  tovarlarga to‘g‘ri keladi.

 Umuman olganda, tariflarning  mamlakatimizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’siri judayam kichik. Chunki birinchidan AQSh eksportimizda yirik savdo hamkorimiz hisoblanmaydi. Ikkinchidan joriy qilingan bojlar eksport tovarlarimizning asosiy qismiga ta’sir qilmaydi.  

Lekin tariflarning deyarli barcha davlatlarga o‘rnatilganligi yaqin kelajakda  o‘zining salbiy ta’sirlari ko‘rsatmasdan qolmaydi (bu haqida Xitoy misolida oldin ham yozgandim).  Ya’ni AQSh tomonidan o‘rnatilgan tariflar butun dunyoda shu jumladan asosiy hamkorlarimizda ham o‘sishning sekinlashishiga olib keladi.  O‘sishning sekinlashishi esa tabiiyki tovarlarimizga bo‘lgan talabni pasaytiradi. Xususan, o‘zi shundoq ham eksportimiz pasayishi davom etayotgan Xitoy, Turkiya, Qirg‘iziston, Tojikiston kabi hamkorimizga eksportimiz pasayishi yana tezlashishi yoki o‘sish boshlanishi orqaga surilishi mumkin.

Ammo noaniqliklar sharoitida asosiy eksport tovarimiz bo‘lgan oltinning narxi yangi tarixiy maksimumlarga yetishi kutilmoqda. Ya’ni boshqa tovarlar eksportidagi pasayish oltin eksporti bilan kompensatsiya qilishi mumkin. Bundan tashqari, AQSh katta iqtisodiyot bo‘lganligi sababli, AQSh tomonidan o‘rnatilgan boj global bozorda tovarlar narxini pasaytiradi. Bu esa o‘z navbatida importimizning arzonroq kirib kelishiga olib kelishi mumkin. Bir jihatdan bu monetar siyosat uchun yaxshi shart-sharoitlar yaratsa, ya’ni inflyatsiyani jilovlash yo‘nalishida. Boshqa tomondan ichki ishlab chiqaruvchilarga kutilmagan raqobatni paydo qilishi mumkin.

 @Mirkonomika

Qirg‘izistondan netto pul o‘tkazmalari qabul qiluvchimiz

2024 yilda Qirg‘izistondan mamlakatimizga pul o‘tkazmalari (to‘lov balansi bo‘yicha birlamchi hamda ikkilamchi daromadlar) 88 mln dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 33 foizga oshgan. O‘zbekistondan Qirg‘izistonga pul o‘tkazmalari esa 40 mln dollarni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan biroz qisqargan. Ya’ni O‘zbekiston Qirg‘izistondan netto pul o‘tkazmalari qabul qiluvchi hisoblanadi.

Albatta, bu o‘tkazmalarning hammasi ishchilar tomonidan o‘tkazma emas. Xususan, o‘tkazmalar tarkibida investitsion daromadlar, yoki  hukumat darajasidagi boshqa transfertlar ham  muhim rol o‘ynayotgan bo‘lishi mumkin (yoki yashirin savdo). Masalan, O‘zbekistonlik tadbirkorlar Qirg‘izistonga qilgan investitsiyalaridan investitsion daromad olsa, bu daromad tabiiyki pul o‘tkazmalari tarkibida qayd etiladi (birlamchi daromad).

Shu sababli Qirg‘izistondan pul o‘tkazmalarining aynan qaysi omil natijasida o‘sayotganligini aytish qiyin (ma’lumotlar cheklangan). Lekin so‘nggi 5 yilda mamlakatimizga Qirg‘izistondan pul o‘tkazmalari 2,3 barobarga oshgan.

Bu davrda mamlakatimizdan Qirg‘izistonga pul o‘tkazmalari  61 foizga qisqargan. Qirg‘izistonga pul o‘tkazmalarining qisqarishi Rossiya-Ukraina urushidan keyin tezlashgan.  

Yuqorida aytganimdek, pul o‘tkazmalari tarkibini aniq bilmasdan qandaydir xulosa qilish qiyin. Lekin agar o‘tkazmalarning asosiy qismi ishchilarning o‘tkazmalariga to‘g‘ri kelsa, unda bu judayam qiziq hodisa. Chunki Qirg‘izistonda daromadlar O‘zbekistonga nisbatan pastroq. Taqqoslash uchun,  2024 yilda Qirg‘izistonda jon boshiga daromad (YAIM)  2 300 dollarni tashkil etgan bo'lsa, O‘zbekistonda 3090 dollar.

@Mirkonomika

Milliy statistika qo‘mitasining telegram kanalida mamlakatimiz hayotiga oid rasmiy statistik ko‘rsatkichlar, infografikalar, xususan, YAIM, inflyatsiya, tashqi savdo, investitsiyalar, demografiya kabi muhim statistik ma’lumotlar berib boriladi.

Qo‘mitaning rasmiy telegram kanaliga a’zo bo‘lib, rasmiy statistikani kuzatib boring:

https://t.me/uzstataxborot

Qozog‘iston Markaziy banki 2024 yilda zaxiralarni qisqa muddatli depozitga joylashtirish va qimmatli qog‘ozlardan jami 779 mln dollar foizli daromad olgan.  Zaxiralar bo‘yicha daromadlar 2023 yilga nisbatan 21,4 foizga yoki 138 mln dollarga oshgan.  2021 yil bilan taqqoslaganda esa zaxiralar bo‘yicha daromadlar qariyb 7 barobarga oshgan.

Ma’lumot uchun Qozog‘istonning zaxiralari  fevral oyi holatiga 48 mlrd dollarni  tashkil etgan. Bunda, oltindagi zaxiralar 25,8 mlrd dollarni tashkil etsa,  zaxiralarning valyuta qismi 20 mlrd dollarni tashkil etgan. Valyuta qismi tarkibida 15,2 mlrd dollar qimmatli qog‘ozlar shaklida.

Investorlar Qozog‘istondan investitsiyalarini olib chiqib ketishni boshlagan

Yuqoridagi postda yozganimdek,  Qozog‘istonga to‘g‘ri investitsiyalar bo‘yicha sof oqim 2024 yilda 1,2 mlrd dollarni tashkil etgan. 

Lekin sof oqimning shakllanishi asosan rezidentlarning to‘g‘ri investitsiyalar bo‘yicha boshqa davlatlardagi aktivlarning  1,9 mlrd dollarga qisqarganligi hisobiga yuz bergan. To‘g‘ri investitsiyalar bo‘yicha majburiyatlar esa 682 mln dollarga qisqargan hamda bu holat to‘lov balansi bo‘yicha ma’lumotlar mavjud bo‘lgan davrdan (2000 yildan) buyon birinchi marta kuzatilmoqda.

Ya’ni 2024 yilda chet ellik investorlar Qozog‘istonga qilgan investitsiyalaridan ko‘ra mamlakatga oldin qilingan investitsiyalarning olib chiqib ketilishi 682 mln dollarga ko‘proq bo‘lgan. Qozog‘istonlik tahlilchilar investitsiyalarning kamayishi qazib olish sektorida (neft) kechayotgan bo‘lsa-da ishlab chiqarishga investitsiyalar o‘sishda davom etayotganligini ta’kidlashgan.

​​To‘lov balansi. Qozog‘iston 2024

Qozog‘istondan joriy operatsiyalar hisobining defitsiti 3,7 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 5,8 mlrd dollarga qisqargan. Joriy hisoblar balansidagi defitsitning qisqarishi asosan  birlamchi daromadlar defitsitining 26,6 mlrd dollardan 20,8 mlrd dollargacha, hamda ikkilamchi daromadlar defitsitining 1 mlrd dollardan 574 mlrd dollargacha qisqarganligi bilan izohlanadi.

Birlamchi daromadlar  defitsitining qisqarishi investitsion daromadlar kirib kelishining (inflow) 3,8 mlrd dollardan 4,9 mlrd dollarga yetganligi, shuningdek, investitsion daromadlar chiqib ketishining (outflow) 28,6 mlrd dollardan 23,7 mlrd dollargacha qisqarganligi bilan izohlanadi.

2024 yilda moliyaviy balansning sof oqimi (mamlakatga kirib kelgan sof oqim) 1,1 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 843,7 mln dollarga qisqargan.  Bunda, to‘g‘ri investitsiyalarning sof oqimi 1,2 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 2,3 barobarga qisqargan bo‘lsa,  portfel investitsiya bo‘yicha 3,8 mlrd dollar mamlakatdan chiqib ketgan (2023 yilga nisbatan 1,2 mlrd dollarga kamroq). Boshqa investitsiyalar (qarz instrumentlari) hisobiga mamlakatga kirib kelgan sof kapital oqimi esa 3,7 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 527 mln dollarga kamaygan. Bu holat boshqa sektorlarda majburiyatlarning o‘sishi sekinlashganligi bilan izohlanadi.  Xususan, boshqa sektorning (ya’ni hukumat, Markaziy bank, va bank sektoridan boshqa) norezidentlar oldidagi majburiyatlari 2023 yilda 3,8 mlrd dollarga oshga bo‘lsa, 1,1 mlrd dollarga oshgan xolos.

Joriy operatsiyalar hamda moliyaviy balans o‘rtasidagi nomutanosiblikni yopish uchun zaxiralar 893 mln dollarga qisqargan (xatoliklar 1,6 mlrd dollar). 2023 yil bilan taqqoslaganda zaxiralarning qisqarishi  5 mlrd dollarga pasaygan. 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsitining keskin o‘sishi ( 2022 yildagi 6,4 mlrd dollar profitsitdan, 2023 yilda 9,5 mlrd dollar defitsit) sabab zaxiralar 5,9 mlrd dollarga qisqargan edi.   Joriy operatsiyalar hisobi defitsitining o‘sishi esa tovar savdosi profitsitining 35 mlrd dollardan 19,8 mlrd dollargacha qisqarganligi bilan izohlanadi (neft narxi tushi fonida neft eksportidan daromadlar pasaygan).

@Mirkonomika

Jason Furman The New York Timesda Kolonka yozishni boshlabdi.

Tabiiyki, uning birinchi maqolasi tashqi savdo hamda hozirgi AQSh hukumati tomonidan olib borilayotgan “ahmoqona” savdo siyosatining qanchalar zararli ekanligini tushuntirishga bag‘ishlangan.

https://www.nytimes.com/2025/03/31/opinion/trump-tariffs-economy.html

2024 yilda zaxiralardan qancha daromad olingan?

Zaxiralarning valyuta qismini qisqa muddatli depozitga qo‘yishdan 2024 yilda  416 mln dollar foizli daromad olinib 2023 yilga nisbatan 11 foizga (yoki 51,3 mln dollar) kamaygan. 2019 yil bilan taqqoslaganda esa zaxiralardan olingan daromadlar 47 foiz yoki 132.4 mln dollarga oshgan.

 So‘nggi 6 yilda eng past  daromad olingan yil 2021 yilga to‘g‘ri kelib, 2021 yilda  zaxiralardan olingan foizli daromadlar 38,6 mln dollarni tashkil etgan.  Bu holat o‘sha vaqtda butun dunyoda foiz stavkalarining  keskin pasayganligi bilan izohlanadi. Masalan, 2019 yilda bozor stavkasi (LIBOR 6 oylik, yillik o'rtacha ) 2,3 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilga kelib 0,2 foizgacha pasaygan (2020 yilda 0,7 foiz). Ya’ni foiz stavkasining pasayishi o‘z navbatida zaxiralarni depozitga joylashtirishdan keladigan daromadning keskin qisqarishiga sabab bo‘lgan.

Keyinchalik  yuqori inflyatsiyani jilovlash maqsadida  rivojlangan davlatlarda oshirilgan foiz stavkalari foizli daromadlarning o‘sishiga olib kelgan. Masalan, 2022 yilda zaxiralardan foizli daromadlar 2021 yilga nisbatan 5 barobarga oshib 196,3 mln dollarga yetgan (foiz stavkalarining o‘zgarishidan tashqari depozitga qo‘yilgan miqdor ham  foizli daromadning o‘zgarishida muhim rol o‘ynaydi lekin bu haqida ma’lumotlar mavjud emas).

 @Mirkonomika

​​Portfel investitsiyalar kim tomonidan jalb qilinyapti?

2024 yilda jalb qilingan portfel investitsiyalar hajmi 3,1  mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 3,2 barobarga oshgan. Bunda,  Portfel investitsiyalarning  hammasi  qimmatli qog‘ozlar chiqarish orqali jalb qilingan (qarz instrumenti)

Hukumat tomonidan jalb qilingan portfel investitsiyalar (majburiyatlarning sof o‘zgarishi) 854 mln dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 2 foizga kamaygan bo‘lsa, bank sektori tomonidan jalb qilingan  portfel investitsiyalar hajmi 1,2 mlrd dollarni tashkil etgan. Ta’kidlash kerakki, bank sektori 2020 yildan buyon katta hajmda portfel investitsiya jalb qilmagan edi.

 Boshqa sektorlar esa 1 mlrd dollar miqdorida portfel investitsiyalar jalb qilgan bo‘lib,  boshqa sektorlarning portfel investitsiya orqali bunday yirik miqdorda qarz jalb qilishi faqat 2021 yilda kuzatilgan (2021 yilda 1 mlrd). Boshqa yillarda esa bu sektor portfel investitsiya ko‘rinishida qarz jalb qilmagan.

Hukumat tomonidan 2024 yilning boshidan 2019 yilda jalb qilingan birinchi yevrobondlar qaytarilgan. Shu sababli birinchi chorakda  hukumatning norezidentlar oldidagi majburiyatlari  490 mln dollarga kamaygan. Ikkinchi chorakda esa 1,3 mlrd dollarlik  portfel investitsiyalar jalb qilingan. Shu sababli, 2024 yilda portfel investitsiya bo‘yicha majburiyatlar 854 mln dollarga oshgan.

@Mirkonomika

​​To‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar tarkibida taqsimlanmagan foyda sifatida qilingan investitsiyalar hajmi keskin qisqargan

2024 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar sof hajmi 30 foizga oshib 2,8 mlrd dollarga yetgan (YAIMga nisbatan ulushi 2,5 foiz). Taqqoslash uchun, 2023 yilda 2,1 mlrd dollarni tashkil etgan edi.  

Oldingi yillarda taqsimlanmagan foyda to‘g‘ri investitsiyalar tarkibida katta ulushga ega bo‘lgan bo‘lsa, 2024 yilda taqsimlanmagan foydaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalardagi ulushi 5,8 foizgacha pasaygan. Taqqoslash uchun, 2023 yilda taqsimlanmagan foydaning ulushi 36,6 foizni tashkil etgan edi. O‘zi umuman 2019 yildan keyingi hech qaysi yilda  taqsimlanmagan foydaning ulushi 18 foizdan past bo‘lmagan.

To‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya kiritilgan korxonalar tomonidan dividend sifatida olib chiqib ketilgan daromad hajmi 2024 yilda 701 mln dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 6 foizga pasaygan (2023 yilda 744,5 mln dollar). To‘g‘ri investitsiya kiritilgan korxonalarning to'g'ri investitsiya ulushiga mos taqsimlanmagan foydasi esa 79 foizga pasayib 163,4 mln dollarni tashkil etgan.

 @Mirkonomika

Yalpi tashqi qarz uchun foiz to‘lovlar 3 mlrd dollardan oshgan

2024 yilda jami yalpi  tashqi qarz hajmi 10,8 mlrd dollarga oshib , 64,1 mlrd dollarga yetgan.  So‘nggi 5 yilda yalpi tashqi qarz hajmi qariyb 2 barobarga oshgan.  Bunda korporativ qarz o‘sishi muhim rol o‘ynagan.  

To‘lov balansiga ko‘ra, 2024 yilda tashqi qarz uchun umumiy foiz to‘lovlari 3,3 mlrd dollarga yetgan. Bunda, portfel investitsiyalar uchun foiz to‘lovlar  468 mln dollarni, boshqa qarz instrumentlari uchun to‘lovlar 2,8 mlrd dollarni tashkil etgan. 2019 yil bilan taqqoslaganda portfel investitsiyalar uchun foiz to‘lovlar 10,4 barobarga oshgan bo‘lsa, boshqa qarz instrumentlari uchun qariyb 4 barobarga oshgan. Tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlarning o‘sishi ikkita omil bilan izohlanadi.

Birinchidan, tashqi qarz hajmi so‘nggi yillarda yuqori sur’atlarda o‘sayotgan bo‘lsa, ikkinchidan yirik iqtisodiyotlarda yuqori inflyatsiya sabab foiz stavkalari keskin oshirildi. Ya’ni so‘nggi yillarda qarz jalb qilish qimmat bo‘lishi bilan birga, mavjud qarz tarkibidagi o‘zgaruvchan foiz stavkali qarz qismi uchun ham  foiz to‘lovlar keskin oshdi.  Xususan, davlat qarzining taxminan 40 foizi o‘zgaruvchan foiz stavkasida jalb qilingan (korporativ qarz bo‘yicha ma’lumot mavjud emas).

Ma’lumot uchun,  bozor stavkasi (6 oylik SOFR)  2021 yilda  (yillik o‘rtacha) 0,5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yilga kelib 5,3 foizga yetgan.  Foiz stavkasidagi bunday yuqori o‘sishi tabiiyki qarzga xizmat ko‘rsatish xarajatlari keskin o‘sishiga olib keladi.

 Umuman olganda, joriy yilda foiz stavkalarining pasayishi prognoz qilinayotgan edi, lekin hozirgi global noaniqliklar fonida  bu tendensiya orqaga surilishi mumkin. Bu esa  o‘z navbatida  hozirgi yuqori qarz jalb qilish fonida qarzga xizmat ko‘rsatish xarajatlarining so‘nggi yillardagi kabi yuqori sur’atlarda o‘sishda davom etishiga sabab bo‘lishi mumkin.  Masalan, 2024 yilda tashqi qarz uchun foiz to‘lovlar 33 foizga yoki qariyb 805 mln dollarga oshgan. 2023 yilda esa tashqi qarz uchun foiz to‘lovlar qariyb 2 barobarga  (yoki 1,1 mlrd dollar) oshgan edi.

 @Mirkonomika

To‘lov balansi 2024

2024 yilda  joriy operatsiyalar hisobining defitsiti  5,7 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilgi (YAIMga nisbatan tarixiy maksimum) ko‘rsatkichga nisbatan 2 mlrd dollarga qisqargan (YAIMga nisbatan ulushi 2,6 foiz bandga).  Joriy operatsiyalar hisobi defitsitining qisqarishi  birlamchi hamda ikkilamchi daromadlarning yuqori sur’atlarda o‘sishi  fonida tashqi savdo balansining biroz qisqarganligi bilan izohlanadi. 

Tashqi savdo defitsitining qisqarishi  asosan  (avtobus, samolyot kabi) bir martalik tovarlar importi natijasida 2023 yildagi yuqori baza bilan,  pul o‘tkazmalarining o‘sishi esa  an’anaviy bozorlar ishchi kuchiga talab va ularda oylik maoshlarning ortishi hamda yangi bozorlarga migrantlarning ko‘payishi bilan izohlanadi.

 Joriy operatsiyalar hisobi defitsitining qisqarishi fonida moliyaviy hisob defitsiti (mamlakatimizga sof pul oqimi) deyarli o‘zgarmagan. 2024 yilda moliyaviy hisob defitsiti 6,8 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 122 mln dollarga oshgan (ya'ni moliyaviy oqim oshgan). Bunda, moliyaviy oqimlarning umumiy  hajmida katta o‘zgarish kuzatilmagan bo‘lsa-da uning tarkibida keskin o‘zgarishlar kuzatilgan.

2024 yilda moliyaviy hisobning asosiy komponenti portfel investitsiyalar (yevrobondlar) bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yilda asosiy moliyaviy oqimlar boshqa investitsiyalar (qarz instrumentlari) hisobiga shakllangan edi. Xususan, 2024 yilda 3,1 mlrd dollar portfel investitsiyalar jalb qilingan bo‘lib, 2023 yilga nisbatan 3 barobarga oshgan.  Shuningdek, 2023 yilda qisqargan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar esa 30 foizga oshib 2,8 mlrd dollarga yetgan.  Boshqa investitsiyalarning sof oqimi esa 2,7 mlrd dollarga qisqarib 883 mln dollarni tashkil etgan.

 Moliyaviy oqimlarning joriy operatsiyalar  hisobi defitsitiga nisbatan yuqori shakllanganligiga qaramasdan  xatoliklar hisobiga  to‘lov balansini moliyalashtirish uchun zaxira aktivlar 734 mln dollarga qisqargan. Bunda, to‘lov balansi tranzaksiyalarni hisobga olganligi sababli, oltin narxi o‘zgarishi natijasida  zaxiralarning o‘sishi to‘lov balansida qayd etilmaydi.  

@Mirkomonika

Barchaga Ramazon hayiti muborak bo’lsin!

Brian Albrecht yaxshi yozibdi.

Yaqinda Financial Times da chop etilgan maqolada Yevropa QQS tizimi eksport qiluvchilarga nohaq ustunlik berayotgani ta’kidlanib, AQSh bunga javoban bojxona tariflarini joriy qilishi kerakligi ilgari surilgan. Ammo bu da’vo QQSning mohiyatini noto‘g‘ri tushunish xolos.

QQS iste’mol solig‘i bo‘lib, 193 ta BMTga a’zo davlatdan 175 tasida qo‘llaniladi va mahsulotlar ishlab chiqarilgan joyda emas, iste’mol qilingan joyda soliqqa tortilishini ta’minlaydi.

Masalan, 30 000 dollarlik avtomobil turli bozorlarda sotiladi. Unga Germaniyada 20% QQS qo‘shilsa, uning narxi 36 000 dollar bo‘ladi. Agar ushbu avtomobil AQShga eksport qilinsa, unda bu tovar Germaniyada QQSga tortilmaydi (oraliqlarda to‘langan QQS ham eksportyorlarga qaytarib beriladi). Agar avtomobil Germaniyaga import qilinsa, u holda tovar mahalliy QQS ga tortiladi. Natijada, har bir bozorda mahsulotning bir xil narxda sotilishi ta’minlanadi, bu esa xalqaro savdoda teng sharoit yaratadi.

Agar davlatlar eksportyorlarga QQSni qaytarishni bekor qilsa, xorijiy xaridorlar eksport qiluvchi mamlakatning solig‘ini to‘lashga majbur bo‘lib qoladi. Masalan, Germaniya AQShga eksport qilinadigan BMW avtomobillaridan QQSni olib tashlamasa, AQShdagi xaridorlar AQShdagi soliqlardan (masalan sales tax) tashqari Germaniya hukumatiga ham soliq to‘lashga majbur bo‘ladi, bu esa adolatsizlikni keltirib chiqaradi (ya’ni bundan iste’molchilar yutqazadi). Aynan shu sabab Jahon savdo tashkiloti QQS qaytarilishini eksport subsidiyasi deb baholamaydi

QQS iste’molni faqat bir marta iste’mol qilinayotgan hududda soliqqa tortadi. Bu iqtisodiy manipulyatsiya vositasi emas, balki xalqaro savdoda adolatni ta’minlovchi oqilona soliq mexanizmidir.

Tariflar inflyatsiyaga sabab bo‘ladimi?
 
Bojlar inflyatsiyaga qanday ta’sir qiladi degan muhokamalar hozirgi savdo urushi fonida yana dolzarblashdi. Bu yerda tariflarning inflyatsiyaga ta’siri haqida yaxshi yozilibdi.

Asosiy xulosa, tayyor mahsulotlarga o‘rnatilgan bojlar  inflyatsiyaga asosan bir martalik ta’sir o‘tkazsa,  oraliq tovarlar (intermidiate goods) uchun o‘rnatilgan bojlarning inflyatsiyaga ta’siri uzoqroq muddat saqlanib qoladi ekan.

Tug‘ilishlar soni pasayishi haqida
 
Tug‘ilishlar pasayishni boshlagandan buyon yozib kelaman (bu mavzuda maqola ham chiqqan) tug‘ilishlarning hozirgi pasayishi fertillikning (farzand ko‘rishga munosabat) pasayishi emas balki avlodlar almashinuvi natijasida yuzaga kelmoqda.

Ya’ni mustaqillikning ilk yillaridan yangi asrgacha deyarli har yili oldingi yilga nisbatan kamroq bolalar tug‘ilgan.  Hozirgi kunga kelib esa aynan ular  mamlakatda tug‘ilish darajasini belgilab beruvchilar hisoblanadi. Ayni shu sabab 2024 yilda tug‘ilishlar soni 2023 yildagi 962 mingdan 926,4 mingtagacha kamaygan.

Statistika qo‘mitasi  e’lon qilgan ma’lumotlar ko‘ra, 2024 yilda umumiy fertillik darajasi 3,35 ni tashkil etib, 2023 yildagi ko‘rsatkichga nisbatan biroz (0,095 ga) pasaygan, hamda tug‘ilishlar soni ko‘p bo‘lgan 2022 yilga nisbatan yuqori shakllangan. Taqqoslash uchun 2022 yilda tug‘ilishlar soni 932 ming tani, fertillik darajasi esa 3,31 ni tashkil etgan edi.

Respublika bo‘yicha fertillik pasaygan bo‘lishiga qaramasdan, Buxoro, Qashqadaryo, Namangan, Xorazm, Farg‘ona kabi viloyatlarning qishloq hududlarida tug‘ilish darajasi oshgan. Shahar hududlarda esa  fertillikning pasayishi kuzatilmoqda.  2024 yilda eng katta pasayish Toshkent shahriga to‘g‘ri kelgan.  Tug‘ilish darajasi eng past hudud esa Qoraqalpog‘iston  bo‘lib qolmoqda (umumiy fertillik 2,64).

Fertillik pasaygan bo‘lishiga qaramasdan, uning hozirgi darajasi mintaqadagi boshqa davlatlar hamda o‘z-o‘zini tiklash darajasidan (2,1) sezilarli yuqori shakllanmoqda.  To‘g‘ri, turmush qurish yoshining kechikishi, farzand ko‘rishdagi rejalashtirish kabi omillarning ahamiyati oshayotganligi fertillikka ta’sir qilgan lekin  ayni hozirgi vaqtda ular jiddiy demografik muammolarni keltirib chiqaradigan darajada yirik emas.

Katta ehtimol bilan avlodlar almashinuvi davri o‘tishi bilan  tug‘ilishlar soni yana  o‘suvchi trendni namoyon qiladi. Ya’ni  fundamental demografik muammolar ayni vaqtda mamlakatimizga xavf solayotgani yo‘q.

@Mirkonomika

Fevral oyida Real samarali almashinuv kursi qanday o'zgardi?

Real samarali kurs fevral oyida 3,4 foizga (oltinsiz indeks 3 foizga) qadrsizlangan. Ta’kidlash kerakki real kursning qadrsizlanishi so‘nggi 6 oyda birinchi marta kuzatilmoqda.

Batafsil:

https://open.substack.com/pub/mirkonomika/p/fevral-oyida-real-samarali-almashinuv?r=2g7ypm&utm_campaign=post&utm_medium=web&showWelcomeOnShare=true

Foiz stavkasi bu-xonaning harorati emas, xohlagan vaqtga sun’iy yo‘llar bilan tushirish yoki ko‘tarish mumkin bo‘lgan

Agar depozitlar uchun foiz stavkasi baland bo‘lsa, demak foiz stavkasi balandligining sababi bor. Ya’ni uni shunchaki ma’muriy yo‘llar bilan pasaytirib bo‘lmaydi. Agar shunday qilinsa, tabiiyki, bu yomon oqibatlarga olib keladi.

Foiz stavkasi bu narx, bilamizki narxlar muhim ma’lumot, signal va rag‘batlarni tashuvchi vosita. Foiz stavkasining balandligi esa odamlar tomonidan ko‘proq depozit qo‘yishga rag‘batni uyg‘otadi. Kredit olishga xohishni esa pasaytiradi. Kredit olishning sekinlashishi esa yuqori inflyatsiya sharoitida inflyatsiyani  sekinlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.

 Rivojlanayotgan davlatlarda kreditlar foiz stavkasi yuqoriligining asosiy sababi depozitlar stavkasi yuqoriligi degan fikr mavjud. Shu sababli, kreditlarning foiz stavkasini pasaytirish maqsadida depozitlarning foiz stavkasini pasaytirishga qaratilgan siyosat uchrab turadi (foiz stavkasiga yuqori chegara o‘rnatish, yoki boshqa ma’muriy yo‘llar bilan pasaytirish). Lekin “yaxshi” niyatlar bilan qilingan bunday siyosatlar oxir-oqibat qaror qabul qiluvchilar xohlamagan og‘ir oqibatlarga olib keladi.  Ya’ni  oldin kreditlar qimmat bo‘lgan bo‘lsa foiz stavkasi nazorati o‘rnatilgandan keyin kreditlar shunchaki mavjud bo‘lmay qoladi. Bundan tashqari, jamg‘arma mablag‘larining bank tizimidan chiqib ketishi natijasida, boshqa ko‘zlanmagan sektorlarda (masalan, uy-joy, avtomobil bozorlari)  narx “pufak”larining hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.

 Bu jarayon xuddi odamlarni boy qilish uchun past foizdan imtiyozli kreditlar uchun resurs ajratishga o‘xshaydi. Oxir oqibat esa resurslar “niyat” qilingani kabi unga eng muhtoj bo‘lganlarga yetib bormaydi. Shuningdek,   imtiyozli kreditning haqiqiy narxi  kredit oluvchi uchun bozor narxiga aylanaveradi (kredit olishdagi norasmiy qo‘shimcha to‘lovlar evaziga).

Yuqori foizlarni hamma yomon ko‘radi, lekin yuqori foizlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarshi kurashish oqibat bilan kurashishdan boshqa narsa emas. Masalan so‘nggi yillardagi Turkiya bunga yaqqol misol. Siyosiy xohishlar bilan foiz stavkasini pasaytirishga qaratilgan harakatlar yuqori inflyatsiya, valyuta kursining keskin qadrsizlanishi kabi oqibatlarga olib keldi.

Foiz stavkasi (ya’ni narx) nazorati eng oqilona va to‘g‘ri yo‘l bo‘lganda  hamma davlatlar rivojlanishda shu yo‘ldan borgan bo‘lardi.  Bozor prinsiplariga qarshi harakatlar esa oxir oqibat jazolanmasdan qolmaydi. Bu rivojlanishning orqaga surilishi,  aholining kambag‘allashishi, iqtisodiy barqarorlikning yo‘qolishi kabi omillar bilan namoyon bo‘ladi.

@Mirkonomika

Savdo urushi mamlakatimizga ta’sir qilishni boshladimi? Xitoydan import so‘nggi 7 oyda birinchi marta o‘sgan

AQShning Xitoy tomoniga o‘rnatgan bojlari mamlakatimizga  importning o‘sishi hamda eksportning  qisqarishi bilan ta’sir qilishi mumkinligi haqida yozgan edim.

 Fevral oyida Xitoydan oylik import so‘nggi 7 oyda birinchi marta o‘sganligi kuzatilgan. Oy davomida Xitoydan import 870,3 mln dollarni tashkil etib, 2024 yilning mos davriga nisbatan 5,1 foizga o‘sgan. Taqqoslash uchun, oylik import yanvar oyida 5,4 foizga, dekabr oyida 21,2 foizga, noyabr oyida 31,6 foizga qisqargan edi. Umuman olganda, Xitoydan import iyul oyidan buyon doimiy qisqarayotgan edi.

2024 yil davomida  Xitoydan import hajmi 10,4 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 8,1 foizga (yoki qariyb 1 mlrd dollarga) qisqargan. Bunda, asosiy qisqarish avtobuslar (-160,9 mln dollar), yuk mashinalari (-120,7 mln dollar) hisobiga yuz bergan ( asosan bir martalik import). Shuningdek, 2023 yilda yuqori sur’atlarda o‘sgan  boshqa transport vositalar importining o‘sishi ham sekinlashgan ( yuqori baza va qo‘shimcha cheklovlar).

Fevral oyida importning o‘sishi avtomobillar importining chuqur qisqarishi fonida yuz berayotganligi albatta qiziq tendensiya. Xususan, fevral oyida transport vositalari importi 47,2 mln dollarni tashkil etib, 2024 yilning mos oyiga nisbatan 70,7 foizga yoki 113,6 mln dollarga qisqargan. Avtomobillar importiga qo‘shimcha cheklovlar natijasida importning qisqarishi fonida ehtiyot qismlar importining o‘sayotganligi ayni Xitoydan import tiklanganligini qisman tushuntirib berishi mumkin.  Xususan ehtiyot qismlar importi fevral foyda 36,1 foizga o‘sib, o‘sish sur’ati yanvar oyiga nisbatan sezilarli (24 foiz bandga) tezlashgan.

Albatta tovarlar kesimida ma’lumotlar hozircha mavjud bo‘lmaganligi sababli, Xitoydan ayni qaysi tovarlar kesimida importimiz  oylik importning o‘sishini ta’minlaganligini izohlash qiyinroq, lekin AQSh tomonidan o‘rnatilgan bojlar o‘zining ta’sirini ko‘rsatishni boshlagan bo‘lishi ehtimoli yo‘q emas.

Import qatorida eksport ham so‘nggi 5 oyda birinchi marta o‘sgan. Fevral oyida Xitoyga eksport hajmi 215.9 mln dollarni tashkil etib, 2024-yilning mos davriga 20 foizga o‘sgan. Taqqoslash uchun, oylik eksport yanvarda 48 foizga, dekabrda 33 foizga qisqargan edi. Oylik eksportning o‘sishi gaz eksportining yuqori sur’atlarda o‘sayotganligi bilan izohlanishi mumkin. Xususan, fevral oyining o‘zida gaz eksporti 3 barobarga yoki 13,5 mln dollarga oshgan.  Bu Xitoyga umumiy eksport o‘sishining 37,2 foizini tashkil etadi.  

@Mirkonomika

​​Xizmatlar, oltin hamda energiya tovarlari eksporti umumiy eksportining yuqori o'sishini ta'minlamoqda

Joriy yilning yanvar fevral oylarida mamlakatimizning tashqi savdo aylanmasi 10,8 mlrd so‘mni tashkil etib, 2024 yilning mos davriga nisbatan 9,9 foizga oshgan.  Bunda, eksport 4,6 mlrd dollar, import esa  6,2 mlrd dollarni tashkil etgan, eksport va importning o‘sish sur’ati mos ravishda 27,7 foiz hamda 0,6 foizni tashkil etdi.  Tashqi savdo defitsiti esa o‘tgan yilning mos davridagi 2,6 mlrd dollardan 1,6 mlrd dollargacha qisqargan.

Fevral oyida 1,7 mlrd dollarlik oltin eksport qilingan (yanvar oyida 44 mln dollar edi). Taqqoslash uchun 2024 yilning ilk ikki oyida 1,3 mlrd dollarlik oltin eksport qilingan edi. Birgina Oltin eksporti umumiy eksportning  qariyb 13 foiz bandga o‘sishi ta’minlagan.

 Shuningdek, xizmatlar eksporti yanvar-fevral oylarida 1,2 mlrd dollarni tashkil etib, 61,4 foizga o‘sgan. Xizmatlar eksporti umumiy eksportining 12 foiz bandga o‘sishi ta’minlagan.  

 Tovarlar eksporti esa  1,7 mlrd dollarni tashkil etib, 2024 yilning mos davriga nisbatan 5,5 foizga o‘sgan xolos.   Agar oltin va xizmatlar eksportida o‘sish kuzatilmaganda umumiy eksport 2,4 foizga o‘sgan bo‘lardi xolos.

 Shuningdek eksport tarkibida energetika mahsulotlari eksporti ham  yuqori sur’atlarda o‘smoqda. Xususan, gaz eksporti 42 mln dollarni tashkil etib, 57,3 foizga o‘sgan bo‘lsa, elektr toki eksporti 34,3 foizni tashkil etib, 2,1 barobarga o‘sgan. Mamlakatimiz o‘zi shundoq ham net importyor bo‘lgan energetika mahsulotlari eksportisiz esa qolgan tovarlar eksporti 3,7 foizga o‘sgan. Oltin, xizmatlar hamda energiya tovarlari eksportisiz esa umumiy eksport bor yog‘i 1,5 foizga o‘sgan xolos.

 @Mirkonomika

Eng yuqori hamda eng past daromad oluvchi aholi qatlamining daromadlari orasidagi farq 7 barobar

 2024 yilda daromadi bo‘yicha eng yuqori 10 foiz guruhga kiruvchi uy xo‘jaliklarining o‘rtacha daromadi 296,9 mln so‘mni, eng kam daromad oluvchi 10 foiz uy xo‘jaliklarining yillik daromadi esa 42,2 mln so‘mni tashkil etgan.

Bu ikki guruh daromadlari orasidagi farq 2019-2021 yillarda keskin oshgan bo‘lsa, 2022 yildan keyingi davrda deyarli o‘zgarmasdan 7 barobar atrofida shakllangan.  Bu holat 2017-2021 yillarda nisbatan daromadi yuqori aholi qatlamining daromadlari past daromadli aholiga nisbatan tezroq o‘sganligi bilan izohlanadi. Masalan eng yuqori 10 foiz uy xo‘jaliklari daromadlari 2019-2021 yillarda o‘rtacha 16,3 foizga o‘sgan bo‘lsa, bu davrda eng past daromad guruhining daromadlari  o‘rtacha 12,2 foizga  o‘sgan xolos. So‘ngi uch yilda esa daromadlar o‘sishidagi farq sezilarli qisqargan (18,8 foizga 17,4 foiz).

Lekin tengsizlik darajasini aniqlash tanlama kuzatuv asosida amalga oshiriladi. Ya’ni so‘rovnomalar nisbatan boy va ultra boy aholi qatlamini yetarli darajada qamrab ololmaydi. Masalan so‘nggi yillarda daromadi va soni keskin oshgan internet yulduzlari, qo‘shiqchilar, tadbirkorlar, turli bo‘g‘inlardagi davlat xizmatchilari va boshqa shu kabi guruhlarning haqiqiy daromadi va boyligini aniqlash birmuncha mushkul. Shu sababli qo‘mitaning so‘rovnomalari nisbatan boy aholining daromadlarini haqiqiy darajadan pastroq ko‘rsatadi (yoki qandaydir kutilmagan o‘zgarishlarni yetarli darajada ifoda etmaydi).

Ya’ni boylar va  past daromad oluvchilarning daromadlari orasidagi farq keltirilganidan yuqoriroq bo‘lishi mumkin

 Taqqoslash uchun, Qozog‘istonda eng yuqori daromad oluvchi va eng past daromad oluvchi uy xo‘jaliklari daromadlari orasidagi farq 6,3 barobarni tashkil etadi.

 @Mirkonomika

"Ushbu qaror kelgusi oylarda kutilayotgan inflyatsion xatarlarni inobatga olib, inflyatsion kutilmalarni jilovlash, o‘rta muddatli istiqbolda inflyatsiya darajasini 5 foizlik targetga erishish uchun yetarli sharoitlar yaratishga qaratilgan".

"Soʻnggi oylarda xizmatlar inflyatsiyasi yuqori darajada shakllanishi iqtisodiyotda yalpi talab omillari, jumladan, transchegaraviy pul oʻtkazmalari va aholiga ajratilgan kreditlar faollashib borayotganligi bilan izohlanadi. Bu, oʻz navbatida, chakana savdo aylanmasi hamda pullik xizmatlardan tushumlar dinamikasida ham namoyon boʻlmoqda".

"Yil boshidan asosiy savdo hamkorlar valyutalarining mustahkamlanishi ta’sirida real samarali almashuv kursi pasayish tendensiyasini namoyon etib, oʻzining oʻrta muddatli trendiga yaqinlashmoqda".

Markaziy bank asosiy stavkani 0,5 foiz bandga oshirib, yillik 14 foiz darajasida belgiladi.

2024 yilda daromadlar tengsizligi pasaygan

Uch yillik ketma-ket o‘sgan daromadlar tengsizligi 2024 yilda biroz qisqargan. Xususan, Jini koeffitsiyenti 2023 yildagi 0,288 dan 2024 yilda 0,286 gacha pasaygan. 2021 yildan keyingi davrda tengsizlik darajasi yuqori sur’atda o‘sayotgan edi.

 Bu asosan  yuqori daromadli aholi qatlamining daromadlari nisbatan past daromadli aholining daromadlariga nisbat tezroq o‘sganligi bilan izohlanadi. Xususan, 2021-2023-yillarda eng yuqori daromadga ega 20 foiz uy xo‘jaliklarining umumiy daromaddagi ulushi 37,7 foizdan 39,2 foizgacha yetgan bo‘lsa, eng kam daromadga ega 20 foiz uy xo‘jaliklari daromadlarining umumiy daromaddagi ulushi 8,4 foizdan 8,3 foizgacha pasaygan.

2024 yilda esa yuqori 20 foiz aholi guruhi daromadining ulushi 0,1 foizga qisqargan bo‘lsa, eng past aholi guruhi daromadining umumiy daromaddagi ulushi 0,1 foizga oshgan. Bunda, eng past daromad guruhidagi aholining daromadlari 20 foizga o‘sgan bo‘lsa eng yuqori daromadli 20 foiz aholining daromadlari 18,2 foizga o‘sgan. Eng qizig‘i daromad guruhlarining yuqori qismi tomon daromadlarning o‘sishi sekinlashib borgan (bunaqasi yaqin va uzoq tariximizda kuzatilmagan).

Lekin daromadlarning asosiy o‘sishi Toshkentda kechayotgan bir vaqtda daromadlar tengsizligining qisqarishi judayam qiziq tendensiya. Xususan, 2024 yilda Toshkent shahrida jon boshiga  umumiy daromadlarning real o‘sish sur’ati 15.4  foizni tashkil etgan hamda birgina Toshkent shahridagi o‘sish respublikadagi umumiy daromadlari o‘sishining 3,8 foiz bandga o‘sishini ta’minlagan (umumiy o‘sishning 46 foizi).  

Bundan tashqari Surxondaryo ( jon boshiga daromadlar o‘sishi 0,2 foiz), Namangan (0,5  foiz o‘sish), Farg‘ona (1,1 foiz o‘sish) kabi nisbatan past daromadli viloyatlarda daromadlar o‘sishi deyarli kuzatilmagan. Shuningdek, Toshkent shahridan  keyingi eng yuqori daromad o‘sishi qayd etilgan hududlar Navoiy (7,9 foiz) hamda Toshkent viloyati ( 6,4 foiz) hisoblanadi.

Ya’ni daromadlar o‘sishining asosiy qismi nisbatan daromadi yuqori hududlarda kechayotgan bir vaqtda daromadlar tengsizligi qisqarayotganligini mavjud ma’lumotlar bilan izohlash biroz qiyin.

@Mirkonomika

Davlatlar bor transport vositlari ehtiyot qismlarini ko‘p import qilib, tayyor transport vositalarini ko‘p eksport qiluvchi (masalan Slovakiya),

Ehtiyot qismlarini kam import qilib, judayam ko‘p transport vositalari eksport qiluvchi (Masalan Gruziya, ayni Gruziya misolida reeksport ham muhim rol o‘ynaydi).

Lekin O‘zbekiston kam soni mamlakatlardan biriki (urushdan oldingi Rossiyaga o‘xshash), judayam ko‘p ehtiyot qismlar import qilib, lekin tayyor transport vositalarini deyarli eksport qilmaydigan.

Ya’ni ichki ishlab chiqaruvchilarning asosiy maqsadi asosan ichki bozor uchun transport vositalarini “ishlab chiqarish” aniqrog‘i asosan yig‘ish.

P.s bu yerda eksport yoki importning kam yoki ko'pligi o'sha davlat umumiy eksport va importdagi ulushiga nisbatan

@Mirkonomika

Noyabr oyidan kuchga kirgan  qo‘shimcha tartiblarning ta’siri noyabr-dekabr oylarida aniqlash biroz qiyin chunki oylik importning 2023 yoki 2022 yilga nisbatan qisqarishi (noyabr oyi)  asosan re-eksport bilan izohlanadi (grafdikdan ko'rish mumkin). Dekabr oyida esa  import hajmi so‘nggi uch yilda eng yuqori ko‘rsatkichni namoyon qilgan.

Joriy yilning yanvar fevral oylaridagi ko‘rsatkichni 2024 yilga nisbatan taqqoslash unchalik to‘g‘ri xulosa bermaydi. Chunki 2024 yil yanvar-fevral oylarida urush ta’sirida  yuqori import o‘sishi saqlanib qolgan. Masalan 2024 yil yanvar-fevral oylarida import 2023 yilga nisbatan qisqargan bo‘lsa-da, 2021 yilga nisbatan karrasiga o‘sayotgan edi. 2024 yil yanvar-fevral oylarida 15,3 mln dollarlik import amalga oshirilgan bo‘lsa, bu 2021 yilning mos davriga nisbatan  qariyb 2 barobarga ko‘p.

 Joriy yil yanvar fevral-oylaridagi importni 2021 yilning mos davridagi import bilan taqqoslash esa  qo‘shimcha cheklovlarning haqiqiy ta’siri haqida yaxshiroq fikr yuritishga yordam beradi. Masalan 2021 yilning ilk ikki oyida import hajmi  8,1 mln dollarni tashkil etgan va bu  joriy yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 2,5 mln dollarga ko‘proq.   Ya’ni qo‘shimcha cheklovlarning ta’siri qandaydir sababga ko‘ra noyabr-dekabr oylarida ko‘rinmagan bo‘lsa-da, yanvar oyidan boshlab qisqarish yaqqol namoyon bo‘lishni boshlagan.

@Mirkonomika

Tagliklar (shuningdek, 961900 dagi boshqa tovarlar) importining qisqarishi 2023 yil oktyabr oyidan boshlagan

2023 yil oktyabr oyida oylik import 9,3 mln dollarni tashkil etib  oldingi yilning mos oyiga nisbatan 3,2 foizga kamaygan. Shundan keyingi har bir oyda oylik import oldingi yilning mos oyiga nisbatan qisqargan.  Bu qisqarish oldingi yillardagi yuqori baza effekti  bilan izohlanadi.

2022 yil oktyabrida import hajmi 2021 yil oktyabriga nisbatan 2 barobarga oshgan. 2022 (shuningdek 2023 va qisman 2024) yilda importning o‘sishini Rossiya-Ukraina urushi bilan izohlanadi chunki ayni 2022 yilda (aynan mart oyidan keyin) eksportning keskin o‘sishi kuzatilgan.  

Xususan, 2021 yilda bu turdagi mahsulotlar eksporti 3,3 mln dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib eksport hajmi 23 mln dollarga yetgan, 2023 yilda esa eksport 11,3 mln dollargacha pasaygan bo‘lsa, 2024 yilda 1,4 mln dollarni tashkil etgan. Eksportning pasayishi ikkilamchi sanksiyalar riskining oshganligi bilan izohlanishi mumkin.

 Ya’ni ayni shu sabab oylik import hajmi pasayuvchi trendni namoyon qilib kelgan. Masalan 2023 yilda import hajmi 102,6 mln dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 86,9 mln dollargacha qisqargan.

@Mirkonomika

Markaziy bank asosiy stavkani ko'rib chiqish bo'yicha yig'ilishni 20 martga qoldiribdi.

Yig‘ilishning kechiktirilishi joriy yilning fevral oyi yakunlari bo‘yicha mamlakatimizning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va savdo hamkorlar iqtisodiyoti bo‘yicha ma’lumotlar mart oyining ikkinchi yarmida e’lon qilinishi bilan izohlangan.

Tramp 2-fevralda: "Ularda bor narsalarning hech biri bizga kerak emas."

Tramp 11-martda: "Kanada begunoh odamlarning hayotiga ta'sir qiladigan ELEKTR ENERGIYASINI savdolashish vositasi va tahdid sifatida qo'llash darajasiga tushganini tasavvur qilayapsizmi?" (#)

Asosiy savdo hamkorimizda fevral oyida deflyatsiya kuzatilgan.  Xo‘sh bu bizga nimani anglatadi?

Joriy yilning fevral oyida Xitoyda oylik inflyatsiya -0,2 foizni tashkil etgan.  Taqqoslash uchun, yanvar oyida oylik inflyatsiya 0,7 foizni tashkil etib yillik inflyatsiya  0,5 foizgacha tezlashgan edi. Lekin fevral oyidagi pasayish natijasida yillik inflyatsiya -0,7 foizgacha sekinlashgan (2024 yil fevral oyidagi nisbatan yuqori baza ham muhim rol o‘ynagan).  Ishlab chiqarish narxlar indeksi esa 0,1 foizga pasaygan. Yillik hisobda esa ishlab chiqarish narxlar indeksi 2,2 foizga qisqargan. Ta’kidlash kerakki, Ishlab chiqarish narxlar indeksining qisqarishi 2022 yil IV choragida boshlangan edi.

Xitoyda narxlar darajasining pasayishi o‘z navbatida iqtisodiyotda  ishlab chiqarish imkoniyatlariga mos talabning mavjud emasligi bilan izohlanadi.  O‘zi umuman Xitoyda bir necha yildan buyon ichki talabning pastligi asosiy muammo bo‘lib kelmoqda. Xo‘sh, xitoyda narxlarning pasayishi iqtisodiyotimiz uchun nimani anglatadi

2024 yilda Xitoy  bilan tashqi savdo aylanmamiz 12,5 mlrd dollarni tashkil etgan. va bu umumiy tashqi savdo aylanmasining 19 foizi degani.

Yuqoridagi ta’kidlaganimdek, Xitoyda ichki talab bilan muammolar bir necha yildan buyon yuzaga chiqib kelmoqda. Bu esa tashqi savdomizga o‘zining ta’sirini o‘tkazmasdan qolmayapti albatta. Xususan, 2023 yildan buyon Xitoyga eksportimiz qisqarib kelmoqda. 2023 yilda mamlakatimizning Xitoyga eksporti 6,5 foizga qisqargan. Bunda, qisqarish asosan gaz eksportining 43 foizga qisqarganligi bilan izohlanadi. Ammo 2024 yilda gaz eksporti 18,4 foizga o‘sgan bo‘lishiga qaramasdan, Xitoyga eksport 17,4 foizga (400 mln dollarga) qisqargan. Ya’ni Xitoydagi  nisbatan past talab tovarlarimizga bo‘lgan talabni pasaytirgan buning natijasida  Xitoyga eksportimiz sezilarli qisqargan.

Shuningdek so‘nggi yillarda Xitoyda  ishlab chiqarish hajmining keskin o‘sishi va mamlakatimizda tashqi savdoga ba’zi cheklovlarning yumshatilishi natijasida, Xitoydan import keskin o‘sdi.  Xususan 2022 yilda  umumiy import   6,4 mlrd dollardan 2023 yilda 11,4 mlrd dollarga yetdi.  Bunda, importning bunday yuqori o‘sishi avtomobil va ularning qismlari (1,9 mlrd o‘sish), elektr mashina asbob uskunalari (1,4 mlrd o‘sish) importining yuqori o‘sishi bilan izohlanadi. 2024 yilda import biroz qisqargan bo‘lsa-da, qisqarish asosan 2023 yildagi judayam yuqori baza effekti bilan izohlanadi.

Xitoyda ishlab chiqarishning o‘sishi fonida yetarli talabning namoyon bo‘lmayotganligi (ya’ni narxlarning bunday surunkali pasayib borishi)  tovarlarimizga talabni pasaytirishi hisobiga eksportimizni qisqartirsa, import narxlarining pasayishi natijasida importni oshirishi mumkin. AQSh tomonidan fevral va mart oylari o‘rnatilgan bojlar esa bu jarayonni yanada tezlashtirishi turgan gap (oldin ham yozganimdek).

 @Mirkonomika

So‘m tanlab olingan valyutalarning aksariyatiga nisbatan mustahkamlandi.

Bugun so‘m dollarga nisbatan 8,2 so‘mga mustahkamlandi. Boshqa zaxira valyutalardan faqatgina yevroga nisbatan qadrsizlangan bo‘lsa, frank, funt, iyenaga nisbatan bir necha kunlik chuqur qadrsizlanishdan keyin mustahkamlangan.

Xususan, so‘m frankka nisbatan 0,4 foizga, funtga nisbatan 0,1 foizga,  iyenaga nisbatan biroz (0,01 foiz) mustahkamlangan bo‘lsa yevroga nisbatan 0,4 foizga qadrsizlangan. Ta’kidlash kerakki, so‘m ketma-ket 4 ta sessiyadan buyon yevroga nisbatan qadrsizlanmoqda.  Bunda,so‘mning yevroga nisbatan kunlik kumulyativ qadrsizlanishi 5 foizni tashkil etgan.

So‘m asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalaridan yuan va liraga nisbatan bir necha kunlik qadrsizlanishdan keyin, bugun mustahkamlangan. Xususan,  bugun so‘m liraga nisbatan 0,4 foizga,  yuanga nisbatan 0,1 foizga mustahkamlangan. Rubl va tengega nisbatan esa  qadrsizlanishda davom etmoqda. Jumladan, bugun so‘m rublga nisbatan 3 foizga, tengega nisbatan 0,5 foizga qadrini yo‘qotgan.

So‘nggi 3 ta sessiyadan so‘m rublga nisbatan 4,25 foizga, so‘nggi bir oyda esa 11 foizga qadrini yo‘qotgan. Rublning bu davrdagi kuchli mustahkamlanishi Rossiya-AQSh munosabatlaridagi tub burilish bilan izohlanadi.

Yaqin yillarda xarid qobiliyati bo‘yicha jon boshiga daromad (YAIM) bo'yicha Polsha Yaponiyani ortda qoldiradi ekan.

1990-yilda  Yaponiyada jon boshiga (nominal) daromadlar Polshadan 3,2 barobarga ko‘proq bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu farq deyarli yo‘qolgan (7 foiz farq).

Shuningdek, 1990 yilda o‘rtacha polshalik o‘rtacha o‘zbekistonlikdan xarid qobiliyati bo‘yicha 2,3  marta boyroq bo‘lgan  bo‘lsa, 2023 yilga kelib farq 4,2 barobarga yetgan.  Jon boshiga nominal dollardagi (YAIM) daromad bo‘yicha farq esa 2,6 barobardan 7,7 barobarga yetgan.

​​Turkmaniston bilan tashqi savdodagi farq bo‘yicha Statistika qo‘mitasi aloqaga chiqdi.

 Postda keltirganimdek, xatolik texnik sababdan yuzaga kelgan ekan. Xususan, Uncomtrade va press-relizning oylik ma’lumotlarida farq judayam kichik 1,5 mln dollarni tashkil etadi (xatolik darajasida kichik).

 Qandaydir texnik sababga ko‘ra esa  yillik ma’lumotlarda yirik farq vujudga kelgan.  Qo‘mita  xatoliklarni  tuzatish yuzasidan Uncomtradega  so‘rov yuborilganligini ma’lum qildi.

Turkmaniston bilan savdomizning tarkibi qanday

 2024 yilda Turkmanistondan importimiz (Uncomtrade bazasiga ko'ra) 1,5 mlrd dollar,  bu mamlakatga eksportimiz esa 132 mln dollarni tashkil etib, so‘nggi 4 yilda import  2 barobarga, eksport esa  39,3 foizga oshgan.

2024 yilda Turkmanistondan asosiy import tovarlari: gaz 951 mln dollar (umumiy importdagi ulushi 64,1 foiz ), elektr energiyasi 228 mln dollar (ulushi 15,4 foiz), neft   va neft mahsulotlari 210.5 mln dollar (ulushi 14,2  foiz) hisoblanadi.  Bu uchta tovarga jami importning  93,7 foizi to‘g‘ri kelishi e’tiborga molik.
 
 Turkmanistonga asosiy eksport tovarlarimiz esa  o‘g‘itlar 23.5 mln dollar (ulushi 17,7 foiz), fosfatli minerallar 11.5 mln dollar (ulushi 8,7 foiz),  agroximikatlar yoki pestitsid mahsulotlar  10,7 mln dollar ( ulushi 8,1 foiz), gips yoki gips asosidagi kompozitsiyalar 8,5 mln dollar (ulushi 6,4 foiz) hisoblanadi.

 Kecha erkin savdo bitimi matnida keltirilgan tovarlar eksport esa quyidagicha:

 Mebel va ularning qismlari 0,2 mln dollar,  shisha idishlar 2,8 mln dollar, plastik va polipropilen mahsulotlari 4,3 mln dollar. Sement,  suv isitish qozonlari, matolar,  kolbasa va go‘sht mahsulotlari hamda paxta yog‘i eksporti qayd etilmagan.

Erkin savdo shartnomasi oldin yuqori bojlarga (masalan matolar 50 foiz boj) tortilgan tovarlar eksporti yaqin kelajakda sezilarli o‘sishiga zamin yaratishi mumkin.

 @Mirkonomika

Rasmiy press-relizga ko‘ra 2024 yilda mamlakatimizning Turkmaniston bilan tashqi savdo aylanmasi 1,15 mlrd dollarni tashkil etgan. Bunda, eksport 128 mln dollar bo‘lsa, import 1 mlrd dollar.

 Qo‘mita saytida  har bir mamlakat  uchun tovarlar kesimida ma’lumotlar e’lon qilinmaganligi sababli, men odatda Uncomtrade bazasidan foydalanaman.

Aslini olganda, Uncomtrade bazasiga ma’lumotlar qo‘mita tomonidan taqdim qilinadi.  Lekin, o‘tgan kuni yozganim kabi  hamkorlarimiz bilan tashqi savdoda turli farqlarni uchratish mumkin. Xususan, Uncomtrade bazasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024 yilda Turkmanistondan import 1,5 mlrd dollar, eksport esa 132 mln dollarni tashkil etganligi qayd etilgan. Aslini olganda press-relizdagi ma’lumotlar Uncomtrade bazasidagi ma’lumotlardan ko‘proq bo‘lishi kerak chunki  qo‘mita saytidagi reliz xizmatlar savdosini ham o‘z ichiga oladi. Lekin ko‘rmoqdamizki reliz va Uncomtrade bazasidagi import ma’lumotlari o‘rtasidagi farq 500 mln dollar.  Qo‘mita bu holatga izoh bersa yaxshi bo‘lardi (balki qanaqadir texnik xatolik bordir).  Chunki manbasi bitta bo‘lgan  ma’lumotlardagi bunday yirik farq judayam g‘ayritabiiy (bir necha kun oldin yozganim Qirg‘iziston bilan tashqi savdodagi farqning ham bir qismi ayni yuqoridagi sabab bilan yuzaga kelgan).

Uncomtrade bazasida tovarlar kesimida ma’lumotlar mavjud bo‘lganligi  sababli keyingi postda ayni bazadagi ma’lumotlardan foydalanilgan.

Judayam yaxshi qadam

O‘zbekiston va Turkmaniston o‘rtasida 2025-yil 25-fevraldan erkin savdo rejimi joriy etilibdi.

Rejimning joriy etilishi natijasida, ayrim turdagi mahsulotlardan tashqari ikki mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarga nisbatan bojxona bojlari bekor qilinib, o‘zaro tovarlar savdosidagi mavjud cheklovlar bartaraf etilgan va savdo tartibotlari soddalashtirilgan.

Masalan, Turkmanistonga olib kirilayotgan mahalliy sement mahsulotlari (bojxona to‘lovi 100%), to‘qimachilik matolari (50%), mebel (50%), shisha idishlar (50%), suv isitish qozonlari (15%), plastik va polipropilen mahsulotlar (10%), kolbasa va go‘sht mahsulotlari (1 kg uchun 2 dollar), paxta yog‘i (1 kg uchun 1 dollar) kabi tovarlar uchun bojxona to‘lovlari bekor qilingan.

Ta’kidlash kerakki judayam yaxshi qadam, boshqa qo‘shnilarimiz bilan ham savdo munosabatlarini xuddi shunday ikki tomonlama erkin savdo bitimlari bilan mustahkamlashga harakat qilishimiz kerak.

 Turkmaniston bilan tashqi savdo aylanmamiz 2024 yilda 1,1 mlrd dollarni tashkil etgan bo'lsa-da, lekin qo‘shnimiz bilan savdomizning asosiy  qismi gaz importiga to‘g‘ri keladi. Xususan, 2024 yilda Turkmanistonga eksportimiz 128 mln dollarni tashkil etgan xolos.  Turkmanistondan importimiz esa 1 mlrd dollar (asosan gaz). Erkin savdo bitimining o‘rnatilishi o‘z navbatida oldin judayam yuqori bojga tortilgan mahsulotlarimizning Turkmanistonga bozoriga kirib borishiga zamin yaratadi.

 @Mirkonomika

So‘m (tanlab olingan) deyarli barcha valyutalarga nisbatan qadrsizlanishda davom etmoqda

 Bugun so‘m xuddi kechagi sessiyadagi kabi deyarli barcha valyutalarga nisbatan qadrini yo‘qotdi. Xususan, dollarga nisbatan 0,17 foizga  (21,8 so‘mga) qadrsizlandi.  Shuningdek, boshqa zaxira valyutalariga nisbatan jiddiy qadrsizlanishda davom etmoqda. Jumladan bugun so‘m  frankka nisbatan 1 foizga,  yevro va funtga nisbatan 0,7 foizga hamda iyenaga nisbatan 0,5 foizga qadrsizlangan. Joriy hafta davomida so‘m  yevroga nisbatan (kunlik kumulyativ) 4,7 foizga, funt va frankka nisbatan 3 foizga,  iyenaga nisbatan esa 2,2 foizga qadrini yo‘qotgan. Bu davrda so‘m dollarga nisbatan 0.4 foizga qadrsizlangan. Boshqa zaxira valyutalarining mustahkamlanishi AQShda qaror qabul qilishdagi noaniqliklar, va Yevropa mamlakatlarining mudofaa xarajatlarini oshirishni rejalashtirayotganligi bilan izohlanishi mumkin.   

 Shuningdek, so‘m bugun asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalarining barchasiga nisbatan qadrsizlangan.  Xususan, tengega nisbatan 1,2 foizga,  rublga nisbatan 0,7 foizga, yuanga nisbatan 0,4 foizga hamda liraga nisbatan 0,2 foizga qadrini yo‘qotgan. E’tiborli jihati, so‘mning yuanga nisbatan qadrsizlanishi 4 ta sessiyadan buyon davom etayotgan bo‘lsa, tengega nisbatan 3 ta sessiyadan buyon qadrsizlanmoqda.

Yuqori oltin narxi fonida zaxiralar o‘sishda davom etmoqda.

1-mart holatiga xalqaro zaxiralar hajmi 44,9 mlrd dollarni tashkil etib, yanvar oyiga nisbatan 2 mlrd dollarga o‘sgan.  Bunda,   oy davomida oltin narxining o‘sishi zaxiralarni 851 mln dollarga oshirgan.

Valyutadagi zaxiralar hajmi oy davomida 2,2 mlrd dollarga oshib 9,5 mlrd dollarga yetgan bo'lsa, oltindagi zaxiralar hajmi  200 mln dollarga qisqarib 34,9 mlrd dollarni tashkil etgan.

Oltindagi zaxiralarning qisqarishi  zaxiralar tarkibida oltin hajmining qisqarganligi bilan izohlanadi. Xususan, fevral oyida  oltin hajmi 0,4 mln troy unsiyaga (1,1 mlrd dollar) qisqargan.  Bu holat jahon bozoridagi  qulay narx sharoitida  amalga oshirilgan oltin eksporti bilan izohlanadi.

Shuningdek, zaxiralar tarkibida  qimmatli qog‘ozlar hajmi 100 mln dollarga oshib 202.5 mln dollarga yetgan.

 O‘tgan yilning mos davri bilan taqqoslaganda  zaxiralarning umumiy hajmi 12,8 mlrd dollarga oshgan. Bunda oltin narxining o‘sishi zaxiralar hajmini 9,8 mlrd dollarga oshirgan.

Qozog‘iston Markaziy banki asosiy stavkani 15,25 foizdan 16,5 foizgacha oshirdi.

Markaziy bank foiz stavkasi oshirish bo‘yicha qarorini inflyatsiya darasi va kutilmalarining tezlashishganligi bilan izohlagan. Xususan, mamlakatda yillik inflyatsiya yanvar oyidagi 8,9 foizdan, fevral oyida 9,4 foizgacha tezlashgan. Shuningdek, fevral oyida yillik hisobda bazaviy inflyatsiya 14,2 foizga, inflyatsion kutilmalar esa yanvar oyidagi 12,4 foizdan, 13,7 foizgacha yetgan.

Hozirgi noaniqliklar sharoitda Qozog‘iston Markaziy banki joriy yilda inflyatsion darajasi 10-12 foiz koridorda shakllanishini prognoz qilmoqda. Taqqoslash uchun oldingi prognozlarda inflyatsiya darajasi 6,5-8,5 foiz oralig‘ida shakllanishi kutilayotgan edi. Iqtisodiy o‘sish bo‘yicha prognozlar esa 4,5-5,5 foiz koridordan 4,2-5,2 foiz koridorgacha pasaytirilgan.

Shuningdek, Markaziy bank press-relizida asosiy stavkani oshirish kelajakdagi yuqori oshirishlarni oldini olish maqsadida qilinayotganligi ta’kidlangan. Bu esa o‘z navbatida kelgusi yig‘ilishlarda ham foiz stavkasini oshirish fazasi davom etishiga ishora bo‘lishi mumkin.

Trampning tariff-tariff “o‘yini” davom etadi.

Tramp USMCA doirasidagi tovarlar uchun bojlarni yana bir oyga kechiktiribdi.

Rasmiylarning so‘zlariga ko‘ra, USMCA kelishuvi Meksikadan importning 50 foizini hamda Kanadadan importning 36 foizi  qamrab oladi.

Narxlarni sun’iy cheklash judayam xavfli, chunki bu siyosiy muvaffaqiyatsizlikning takrorlanuvchi muammolarini keltirib chiqaradi. Siyosatchilar narxlarni cheklaganda, ularning siyosiy choralari samaradorligini ko‘rsatadigan muhim ma’lumotlar yo‘qoladi. Ushbu axborotning yo‘qligi to‘g‘ri yo‘nalishga qaytish imkoniyatini yo‘qqa chiqaradi—tanqislik haqidagi aniq signallar bo‘lmasa, rasmiylar ta’minotga oid choralari yetarlimi yoki yo‘qligini qanday bilishlari mumkin? Natijada, siyosatchilar muammoni hal qiluvchi aniq diagnostikaga ega bo‘lmagan holda yanada keskin aralashuv choralariga murojaat qilishga majbur bo‘lishadi.

Eng muvaffaqiyatli siyosatlar aniq narx signallarini saqlab qolgan holda boshqa vositalardan—mo‘ljallangan subsidiyalar, infratuzilma investitsiyalari yoki tartibga solish islohotlari—foydalanib, ijtimoiy tenglik masalalarini hal qilishga harakat qiladi. Bu narxlarning axborot va rag‘batlantiruvchi funksiyalarini saqlab qolgan holda, bozorlarning o‘zidan ijtimoiy maqsadlarga erishishni kutish qiyin bo‘lgan holatlarga moslashadi. Narx signallariga qarshi emas, balki ular bilan ishlash orqali siyosatchilar yanada samarali bozorlarni shakllantirish bilan birga, o‘z siyosatlarini takomillashtirish uchun zarur bo‘lgan qayta aloqa tizimiga ega bo‘ladilar.

Narx signallari mukammal emas. Ular bozor kuchlari, tashqi omillar yoki to‘liq bo‘lmagan axborot bilan buzilishi mumkin. Ammo ular iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirishning eng kuchli vositalaridan biri bo‘lib qolmoqda va ularning ikki tomonlama—signal va rag‘batlantiruvchi—tavsiflarini inkor etadigan siyosatlar odatda hal qilayotganidan ko‘ra ko‘proq muammo yaratadi.


12/12

Bu barcha muhokamalar biz har qanday og‘riqli narx o‘sishlarini hech qanday chorasiz qabul qilishimiz kerak degani emas. Biroq samarali siyosatlar narx signallari bilan ishlaydi, ularga qarshi emas.

Narx signallari shunchaki bozor ishtirokchilari uchun ma’lumot emas—ular siyosatchilar uchun ham muhim qayta aloqadir. Garchi siyosatchilar muammoni hal qilishda bevosita foyda olish rag‘batiga ega bo‘lmasa ham, ular baribir muayyan signal oladi. Masalan, qirg‘oqbo‘yi shaharlarda uy-joy narxlari milliy o‘rtachadan bir necha barobar yuqori bo‘lsa, bu nafaqat quruvchilar va iste’molchilar uchun axborot, balki mahalliy rasmiylar uchun ham kuchli signal—yer resurslarini tartibga soluvchi qoidalar sun’iy tanqislik yaratmoqda degan.

Yuqori narxlar bilan to‘qnash kelganda, siyosatchilar oldida asosiy tanlov turadi: narxni tartibga solish orqali pasaytirish kerakmi, taklifni oshirish kerakmi yoki narxni yuqori darajada saqlash kerakmi? To‘g‘ri javobni faqat muammo sababini aniq tushunish orqali topish mumkin. Birinchi savol “Buni qanday arzonlashtiramiz?” emas, balki “Bu nega qimmat?” bo‘lishi kerak. Ko‘plab siyosatchilar uy-joy narxlaridan xavotirda. Ijaraga cheklov joriy qilish o‘rniga, yuqori narxlar tartibga solishdagi muammolarning natijasi emasmi? Siyosiy choralar qurilishning haqiqiy tannarxini kamaytirishi mumkinmi, bu esa narxlarni pasaytirib, taklifni oshiradimi? Agar shunday bo‘lsa, taklif egri chizig‘i pastga siljiydi. Bu esa uy-joyni faqat ko‘rinishda arzonlashtiradigan, lekin asosiy tanqislikka ta’sir qilmaydigan subsidiyadan farq qiladi. Subsidiya talab egri chizig‘ini yuqoriga siljitib, aksincha, narxlarning oshishiga olib keladi. Narxlarni tartibga solish orqali ularni muammo sifatida ko‘rish va ularni muammolarni hal qilish uchun axborot manbai sifatida tushunish o‘rtasidagi farq muvaffaqiyatli siyosatlar bilan boshqalarini ajratib turadi.

Xuddi shunday, 2021-yilgi qish bo‘roni paytida Texasda elektr energiyasi narxlari megavatt-soat uchun 9 000 dollargacha oshganida, bu narxlar nafaqat iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun signal edi—balki tartibga soluvchilar uchun infratuzilmaning zaif jihatlari haqida muhim ma’lumot edi. Narxlarning keskin oshishi shtatning izolyatsiyalangan elektr tarmog‘i va yetarli darajada mustahkamlanmagan energiya tizimlarining asl xarajatlarini ochib bergan—agar narx cheklanganida, bu ma’lumot yashirin qolgan bo‘lar edi. Texas rasmiylari dastlab ushbu signalni noto‘g‘ri talqin qilib, muammoni infratuzilma nosozliklarida emas, balki bozor manipulyatsiyasida deb tushungan edi, biroq narx mexanizmi tizim ishonchliligining haqiqiy ahamiyatini ochib bergan.


11/

Hukumatlar narx signallarini yaratishi ham, yo‘q qilishi ham mumkin

Nyu-York shahridagi tirbandlik uchun to‘lov tizimi bo‘yicha so‘nggi bahslar siyosiy qarorlarning narx signallariga qanday ta’sir ko‘rsatishini ko‘rsatib beradi, hatto bu signallar maxsus siyosiy vositalar sifatida ishlab chiqilganda ham.

Nyu-York shahri 2025-yil yanvar oyida tirbandlik uchun to‘lov tizimini joriy qilib, 60-ko‘chadan janubdagi Manxettenga kirgan haydovchilardan 9 dollar undira boshladi. Bu shunchaki qo‘shimcha daromad manbai emas edi—bu tirband hududlarda haydashning asl xarajatlarini aks ettiruvchi va transport oqimini kamaytirish, ifloslanish hamda infratuzilma yukini yengillashtirish uchun mo‘ljallangan aniq narx signali edi. Bunday mexanizm, aslida, radiochastota auksionining mantiqiy davomidir: ilgari baholanmagan qimmatbaho resursga narx belgilash.

Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, tizim kutilgan natijalarni bera boshladi. Tirbandlik hududida harakat o‘tgan yilga nisbatan 9 foizga kamaydi (kuniga 56 mingta kamroq avtomobil). Shu bilan birga, piyodalar harakati ushbu hududda 5 foizga oshdi, bu esa narx mexanizmi tirbandlikni kamaytirgan holda, hududga kirish imkoniyatini ham muvozanatlashtirayotganini ko‘rsatadi.

Biroq, Prezident Tramp ma’muriyati hozirda dasturga berilgan federal ruxsatni bekor qilishga harakat qilmoqda. Transport vaziri Shon Daffi bu tizim "ishchi sinf haydovchilari uchun ortiqcha xarajat" ekanligini ta’kidlab, uni tanqid qildi. Gubernator Xokul va Metropoliten transport boshqarmasi dastur amalda qolishi uchun sudga murojaat qilgan.
Bu siyosiy bahs iqtisod va siyosat o‘rtasidagi asosiy ziddiyatni yaqqol namoyon qiladi. Iqtisodchilar buni resurs tanqisligini aks ettiruvchi va odamlarni samarali transport tanlashga rag‘batlantiruvchi muvaffaqiyatli tizim deb hisoblashadi. Siyosatchilar esa bunday mexanizmlarni "nohaq" narxlar sifatida talqin qilib, saylovchilarga o‘zlarini himoyachi sifatida ko‘rsatishga harakat qilishadi.

Bu holat ayniqsa qiziq, chunki tirbandlik uchun to‘lov hukumat tomonidan yaratilgan narx signalidir—bozor tabiiy ravishda aks ettira olmagan ijtimoiy xarajatlarni narx orqali ifodalashga mo‘ljallangan ongli mexanizmdir.

Natijada, paradoksal vaziyat yuzaga kelmoqda: hukumatning bir qismi ushbu narx signalini yaratgan bo‘lsa, boshqa qismi uni yo‘q qilishga harakat qilmoqda. Siyosat avval bozor hisobga olmagan haqiqiy xarajatlarni narx orqali aks ettirish uchun ishlab chiqilgan edi, endi esa bu xarajatlarni tan olish siyosiy jihatdan noqulay bo‘lgani sababli bekor qilinmoqda.

narx signalini bekor qilish haqiqiy xarajatlarni yo‘qotmaydi—faqat ularni yashiradi yoki boshqalarga yuklaydi. Tirbandlik uchun to‘lov olib tashlansa, bu xarajatlar shunchaki yo‘qolmaydi, balki boshqa shaklda namoyon bo‘ladi.

10/

Bu yerda iqtisodchilar o‘z bilim va tajribalarini namoyon qildilar. Nobel mukofoti sovrindorlari Pol Milgrom va Robert Uilson boshchiligidagi jamoa radiochastotalar uchun maxsus auksion formatlarini ishlab chiqdi.
Ular “bir vaqtda ko‘p bosqichli auksion” usulini yaratishdi, bu esa ishtirokchilarga bir-birining takliflarini kuzatib, o‘z strategiyalarini moslashtirish imkonini berdi.

1994-yilda o‘tkazilgan ilk yirik radiochastota auktsioni AQSh g‘aznasiga 7 milliard dollar daromad olib keldi. Bu natija hammani hayratga soldi, chunki ilgari ushbu qimmatbaho resurslar tekin tarqatilgan edi.

Ammo bu auksionning eng katta yutug‘i faqatgina davlatga tushgan daromad emas edi.
Narx signallari orqali radiochastotalarni eng samarali foydalana oladigan kompaniyalarga ajratish innovatsiyalarni jadallashtirdi.
Litsenziyalarni sotib olgan kompaniyalar investitsiyalarini tezroq qaytarish uchun bu resurslardan imkon qadar samarali foydalanishga harakat qilishdi.

O‘shandan beri AQShda radiochastota auksionlari orqali 200 milliard dollardan ortiq daromad yig‘ildi va simsiz aloqa texnologiyalarining rivojlanishi juda tezlashdi.

Radiochastotalarni auksion orqali sotgan davlatlar telekommunikatsiya bozorida yetakchilikni qo‘lga kiritdi.
Biroq administrativ taqsimotga yopishib olgan mamlakatlar esa raqobatda ortda qolib ketdi.
Ilgari radiochastotalar siyosatchilar tomonidan “loyiqlik” asosida taqsimlangan bo‘lsa, endi bozor mexanizmi orqali uning haqiqiy iqtisodiy qiymati aniqlandi. Siyosiy qarorlar o‘rniga narx signallari asosida resurslarni taqsimlash texnologik innovatsiyalar va iqtisodiy o‘sishga yo‘l ochdi.

9/

Siyosat Narx Signallarini Yaratishi Mumkin

Yuqoridagi narx nazorati haqidagi saboqlar sizni “siyosatchilar narxlarga umuman aralashmasligi kerak” degan fikrga olib kelishi mumkin. Bu qarashga ko‘ra, hukumatning vazifasi shunchaki bozor kuchlariga to‘sqinlik qilmaslikdan iborat bo‘ladi. Ammo bunday yondashuv juda yuzaki. Aslida, hukumat narx mexanizmlarining samarali ishlashiga faol yordam berishi ham mumkin.

Masalan, XX asr davomida AQShning Federal Aloqa Komissiyasi (FCC) radiochastota litsenziyalarini tekin tarqatgan. Bu jarayon “taqqoslash eshituvi” deb nomlangan, biroq aslida bu “go‘zallik tanlovi” edi. Kompaniyalar radiochastota olish uchun uzun-uzun arizalar tayyorlab, o‘z loyihalarining muhimligini isbotlashga harakat qilishardi. FCC rasmiylari esa yillar davomida ushbu arizalarni ko‘rib chiqib, noaniq “jamoat manfaatlari” mezonlari asosida g‘oliblarni tanlardi.
Bu ma’muriy usul samarasiz edi. Texnologik taraqqiyot sekinlashdi, siyosiy ta’sir va korrupsiya avj oldi. Eng yomoni, davlat mamlakatning eng qimmatbaho resurslaridan biri bo‘lgan radiochastotalarni tekin tarqatish orqali ularning iqtisodiy qiymatini inobatga olmadi.
1959-yilda iqtisodchi Ronald Kouz bu muammoni hal qilish uchun inqilobiy taklif berdi:
Radiochastotalarni eng yuqori baho taklif qilganlarga auksion orqali sotish.
Bu g‘oyaga keskin qarshilik ko‘rsatildi. Kouz FCC rasmiylariga bu taklifni tushuntirganda, ulardan biri unga “Bu qandaydir hazilmi?” deb javob bergan edi. Hukumat mulozimlari ham, telekommunikatsiya sohasi vakillari ham bu yondashuvni “g‘ayritabiiy” deb hisoblashdi.
Ammo amaldagi tizim samarasizligi yaqqol ko‘rinib turardi. 1982-yilda FCC mobil aloqa litsenziyalari uchun arizalar sonining ortib ketishi sababli muqobil usulni sinab ko‘rishga majbur bo‘ldi:

lotereya tizimi.
Endi istalgan kishi ariza to‘ldirib, kichik bir to‘lov evaziga qimmatbaho radiochastota litsenziyasini yutib olishi mumkin edi.
Natija kutilganidek tartibsiz bo‘ldi. 400 mingdan ortiq ariza tushdi. Taksi haydovchilari, stomatologlar va tasodifiy fuqarolar millionlab dollar qiymatga ega litsenziyalarni yutib olib, ularni telekommunikatsiya kompaniyalariga sotishga tushishdi. Aslida, hukumat davlat mulkini shunchaki omadga qarab tarqatib yubordi.

Bu betartiblik nihoyat Kouzning auksion usulini sinab ko‘rish uchun siyosiy iroda yaratdi. Ammo asosiy savol tug‘ildi: bu auktsion qanday ishlashi kerak?
Radiochastota auktsionlari murakkab muammolarni tug‘dirardi.
• Litsenziyalar bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgani sababli, kompaniyalarga ma’lum kombinatsiyalar kerak edi.
• Hukumat esa faqat eng ko‘p pul to‘lagan kompaniyaga sotish emas, balki bozor raqobatini saqlab qolish haqida ham o‘ylashi lozim edi.

8/

Narx nazorati: Narx signallariga e’tibor bermaslik qanday oqibatlarga olib keladi?

Narx signallarini bostirishga qaratilgan siyosatlar ko‘pincha kutilmagan va og‘ir oqibatlarga olib keladi. Bunga yaqqol misollardan biri – favqulodda vaziyatlarda joriy etilgan narx nazoratlari. Eng mashhur holatlardan biri 1970-yillarda AQShda yuz bergan benzin inqirozidir. OPEK neft embargosiga javoban, prezident Nikson ma’muriyati benzin narxlarini sun’iy ravishda chekladi. Ammo bu choralar benzinni arzonlashtirish o‘rniga uni butunlay defitsitga aylantirdi.

Mamlakat bo‘ylab haydovchilar benzin quyish shoxobchalarida kilometrga cho‘zilgan uzun navbatlarda soatlab kutishga majbur bo‘ldilar. Ko‘plab shoxobchalarda “UZR, BUGUN BENZIN YO‘Q” degan yozuvlar paydo bo‘ldi. Ayrim joylarda esa benzin olishga faqat muayyan kunlarda ruxsat berildi – masalan, toq yoki juft raqamli avtomobillarga muqobil kunlarda yonilg‘i quyishga ruxsat etilgan.

Buning oqibatlari juda og‘ir bo‘ldi. Ba’zi onalar bolalarini maktabga olib borayotgan paytda benzin tugab, yo‘lda qolib ketishdi. Ishchilarning ko‘pchiligi transport vositasiz ish joyiga bora olmadilar. Yonilg‘i quyish shoxobchalarida esa janjallar va hatto zo‘ravonlik hollari kuzatildi. Masalan, bir erkak noto‘g‘ri kunda benzin quyishni so‘ragani uchun yonilg‘i quyish shoxobchasi xodimiga to‘pponcha o‘qtalgani uchun hibsga olingan edi.

Bundan tashqari, nazorat qilingan narxlar natijasida yashirin bozor paydo bo‘ldi. Odamlar rasmiy taqiqlarga qaramay, benzinni bozor narxidan ancha yuqori baholarda sotib olishga majbur bo‘ldilar. Ba’zi haydovchilar esa quyosh chiqishidan oldin yo‘lga chiqib, navbatda turish uchun kechasi bilan shoxobchalar oldida kutishga majbur bo‘ldilar.

Oxir-oqibat, narx nazorati bekor qilingach, benzin narxlari dastlab keskin oshdi, ammo ishlab chiqarish hajmining ortishi va tejash choralarining qo‘llanilishi natijasida narxlar pasaya boshladi. Eng muhimi, navbatlar bir kechada yo‘qoldi – ammo bu benzin to‘satdan mo‘l-ko‘l bo‘lib qolganidan emas, balki narx tizimi yana erkin ishlay boshlagan edi. Narxlar bozordagi haqiqiy vaziyatni aks ettira boshlagach, benzin taqsimoti yanada samarali bo‘ldi va ishlab chiqaruvchilar uni ko‘proq yetkazib berishga rag‘batlandilar.

7/

Energetika sohasidagi so‘nggi siyosatlarni ko‘rib chiqaylik. Uglerod chiqindilarini kamaytirish uchun bozor mexanizmlaridan foydalanish o‘rniga, siyosatchilar ma’lum texnologiyalar yoki ishlab chiqarish usullarini majburan joriy qilish yo‘lidan bormoqda. Bunday yondashuv bozordagi innovatsiyalarni cheklaydi va juda katta xarajatlarga olib keladi.

Uy-joy siyosati ham xuddi shunday muammolarga duch kelmoqda. Yuqori ijara haqlari shaharlarda ko‘proq uy-joy qurish va shaharsozlik qoidalarini isloh qilish zarurligini ko‘rsatsa ham, siyosatchilar buning o‘rniga ijarani nazorat qilish va subsidiya berish orqali muammoni yuzaki hal qilishga harakat qilmoqdalar. Ammo bunday chora-tadbirlar muammoning ildiz sabablarini bartaraf etish o‘rniga, uy-joy tanqisligini yanada kuchaytiradi.

Narxlarni sun’iy belgilash va hech qanday oqibat bo‘lmaydi deb o‘ylash – tarix davomida o‘zini oqlamagan yondashuvdir. Nikson davridagi narx nazorati, Venesueladagi bo‘sh do‘kon rastalari yoki Sovet Ittifoqidagi doimiy mahsulot tanqisligi bunday siyosatlarning muvaffaqiyatsizligini aniq namoyon etadi.

6/

Nima uchun narxlarni tushunish aynan hozir muhim?

Narxlarni signal va rag‘bat sifatida tushunish bugungi eng dolzarb siyosiy muammolarimizni hal qilishda juda muhim rol o‘ynaydi. Uy-joy narxlarining oshib borishidan tortib, iqlim o‘zgarishigacha – narxlarni to‘g‘ri belgilash samarali yechimlar va qimmatga tushadigan xatolar o‘rtasidagi farqni belgilashi mumkin. Masalan, Kaliforniyada elektr energiyasi narxi yuqori soatlarda keskin oshsa, bu bizga muhim narsani aytadi: tizimda quvvat yetishmovchiligi bor va tejamkorlikka undovchi rag‘batlar yaratish kerak.

Shunga qaramay, bugungi siyosiy muhit tobora ko‘proq narx signallarining ahamiyatini inkor etmoqda. Iqtisodchi Rayan Born bu holatni “narxlarga qarshi urush” deb ataydi. Siyosatchilar – har ikki tomon vakillari ham – bozorning haqiqiy sharoitlarini yashiradigan narx cheklovlari, subsidiyalar va nazorat mexanizmlarini joriy etishni odatiy amaliyotga aylantirishmoqda. Ular uy-joy, oziq-ovqat yoki dori-darmon narxlarining oshishini “narxlarni oshirishga qarshi kurash” sifatida taqdim etishadi – go‘yo bu narxlar korporativ kompaniyalarning bexosdan belgilagan sonlari emas, balki haqiqiy taqchillikning aks etishi emasdek.

Bunga misol qilib tuxum narxining oshishi bilan bog‘liq bahsni olaylik. Qanotli hayvonlar grippi tufayli millionlab tovuqlar yo‘q qilindi va natijada tuxum narxi ikki baravar oshdi. Biroq, siyosatchilar va regulyatorlar bu holatni "narxlarni sun’iy oshirish" yoki "bozor manipulyatsiyasi" sifatida talqin qilishdi. Aslida esa, iqtisodiyotdagi talab va taklif tamoyillari shunday vaziyatlarda narxlarning keskin ko‘tarilishini bashorat qiladi – ayniqsa, o‘rnini bosadigan mahsulotlar kam bo‘lgan bozorlarda. Noto‘g‘ri tahlil esa yomon siyosatga olib keladi: agar siyosatchilar yuqori narxlarni kompaniyalar tomonidan manipulyatsiya qilingan deb hisoblashsa, ular ishlab chiqarishni rag‘batlantirish o‘rniga, narx nazoratlarini joriy qilishadi. Bu esa muammoni yanada chuqurlashtiradi.

Narxlarni cheklashga bo‘lgan chaqiriqlar ayniqsa pandemiya davrida inflyatsiyaning o‘sishi bilan kuchaydi. Masalan, Kamala Harris o‘tgan yilgi saylov kampaniyasida oziq-ovqat narxlarini "sun’iy oshirishni taqiqlash" taklifini ilgari surdi. Ammo bunday siyosatlar narxlarning oshishini adolatsizlik sifatida talqin qilish orqali muammoning tub ildizini – inflyatsiyaning haddan tashqari ko’p talab sharoitida yetarli taklif bo‘lmaganidan ekanligini – inkor etadi. Narxlar oshadi, chunki talab taklifdan yuqori – bu esa shunchaki kompaniyalar fitnasi emas, balki bozor qonuniyatidir.

Agar narxlar haqiqiy taqchillikni aks ettira olmasa, biz narx mexanizmining har ikki muhim jihatini yo‘qotamiz: signal va rag‘bat. Iste’molchilar taqchillik sharoitida iste’mol qilishni kamaytirishga majbur bo‘lmaydi, ishlab chiqaruvchilar esa taklifni oshirish uchun rag‘batga ega bo‘lmaydi. Natijada, biz muammoning asl sabablarini – yetkazib berishdagi cheklovlar yoki oshib borayotgan talabni – hal qilish o‘rniga, muammolarni yashiramiz va ularni yanada yomonlashtiramiz.

Ko‘pchilik favqulodda holatlarda taklifning oshishi haqidagi fikrni shubha ostiga qo‘yadi: “Odamlar birdaniga ko‘proq generator ishlab chiqaroladimi?” Ammo bunday fikrlash juda tor doirada o‘ylash natijasidir. Muhimi, kompaniyalar kelajakda bunday vaziyatlarga tayyor bo‘lish yoki bo‘lmaslik haqida hozirdan qaror qilishadi. Masalan, iqtisodchi Jeyson Furmanning fikricha: “Agar narxlar talab oshishiga javoban ko‘tarilmasa, yangi kompaniyalar bozorga kirish va taklifni oshirish uchun yetarlicha rag‘batga ega bo‘lmaydi.” Boshqacha aytganda, uzoq muddatli yechim – ishlab chiqarish quvvatini kengaytirish, lekin bu jarayonni faqat foyda olish imkoniyati rag‘batlantiradi, narx nazoratlari esa aksincha, bu imkoniyatni yo‘qqa chiqaradi.

5/

Bunday keng ko‘lamli tadbirkorlik faqatgina mukofot—ya’ni foyda olish imkoniyati mavjud bo‘lgandagina yuzaga keladi. Yuqori narx nafaqat yangi ishtirokchilarni rag‘batlantiradi, balki ularning sarflaydigan qo‘shimcha xarajatlari va xavflarini qoplashga ham yordam beradi. Agar foyda olish imkoni bo‘lmasa, narx signali xuddi yong‘in signaliga o‘xshab qoladi. Narxlar taqchillik haqida signal bera olmagan holatlarda esa bunday tezkor yechimlar yuzaga kelmaydi.

Foyda iqtisodiy tizimning muhim qismi hisoblanadi, lekin bu hikoyaning faqat yarmi. Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotini “foyda tizimi” deb ataydi, lekin zararlar ham aynan shunchalik muhim – lekin ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi. Rivojlangan iqtisodiyotda zararlar ham xuddi foydalar kabi muhim signal vazifasini bajaradi. Ular resurslar samarasiz sarflanayotganini yoki isrof qilinayotganini bildiradi va ishlab chiqaruvchilarni iste’molchilar talab qilmaydigan faoliyatni to‘xtatishga undaydi.

Misol tariqasida, sotilmay qolgan avtomobillarni olaylik. Bunday holat nafaqat yo‘qotilgan daromadni, balki resurslarning boshqa, samaraliroq yo‘nalishlarga yo‘naltirilmaganini ham anglatadi. Zararlar kompaniyalarni o‘z strategiyalarini qayta ko‘rib chiqishga, moslashishga va resurslarni yanada samarali sohalarga yo‘naltirishga majbur qiladi. Agar zararlar mavjud bo‘lmasa, ishlab chiqaruvchilar keraksiz mahsulotlarga cheksiz resurs sarflashda davom etishlari mumkin edi.

Xuddi foyda ishlab chiqaruvchilarni ta’minotni oshirishga undagani kabi, zararlar ularni ishlab chiqarishni qisqartirishga majbur qiladi va shu orqali iqtisodiyotdagi resurslar yanada samarali yo‘nalishlarga yo‘naltiriladi.

Bu foyda va zararlarning o‘zaro aloqasi markazlashmagan bozor iqtisodiyotiga doimiy moslashish imkoniyatini beradi. Bozor tizimi doimiy ravishda kichik xatolardan saboq olib, o‘zini o‘zi to‘g‘rilaydi. Markazlashgan iqtisodiyotlarda yoki bozordagi ortiqcha davlat aralashuvi tufayli esa bunday tabiiiy muvozanat buzilib, resurslar samarasiz yo‘nalishlarga sarflanishi mumkin. Narx signallariga asoslangan tizim esa jamiyat resurslarini yanada samarali taqsimlashga va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi.

4/

Foyda izlovchi tadbirkorlar: Narx signallaridan unumli foydalanish

Yuqoridagi fikrning asosiy nuqtalaridan biri — yuqori narxlarga joylangan rag‘bat tizimidir. Yuqori narx, aslida, muammoni hal qilish uchun foyda topishga intilayotgan tadbirkorlar uchun ochiq taklifdir. Agar benzinning narxi litriga 5 dollar bo‘lsa, neft qazib olish, uni qayta ishlash yoki tashish bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar ushbu jarayonni tezroq yo‘lga qo‘yishga kuchli rag‘batga ega bo‘ladi. Agar ijara narxlari juda baland bo‘lsa, uy-joy quruvchilar qo‘shimcha kvartiralar qurish orqali daromad olish imkoniyatiga ega bo‘lishadi—agar ularga bunga ruxsat berilsa, albatta. Foyda olish istagi narx signallarini real harakatga aylantiruvchi asosiy omildir.

Bunga yaqqol misollardan biri — COVID-19 pandemiyasining ilk kunlarida do‘kon rastalaridan qo‘l dezinfektsiyalovchi vositalar g‘oyib bo‘ldi, internetda esa ularning narxi 50 dollardan oshib ketdi. Ammo bu holat tadbirkorlarning misli ko‘rilmagan chaqqonlik bilan harakatga kelishiga sabab bo‘ldi. Bir necha kun ichida AQSh bo‘ylab distilleriya zavodlari – Anheuser-Busch kabi yirik kompaniyalardan tortib, Atlanta shahridagi Old Fourth Distillery kabi kichik korxonalargacha – o‘z ishlab chiqarish faoliyatini qo‘l dezinfektsiyalovchi vositalarni tayyorlashga moslashtirdi.

Bu kompaniyalar buni sof fidoyilik sababli amalga oshirmagan (garchi ko‘plari mahsulotlarining bir qismini birinchi tibbiy xodimlarga bepul yetkazib bergan bo‘lsa ham). Ular, avvalo, bozor signallariga javob qaytarishdi: yuqori narxlar bo‘lsa, demak, katta talab va taqchillik mavjud. Tadbirkorlar esa bu vaziyatni foydaga aylantirish imkoniyatini ko‘rdi. Bir necha kun ichida zavodlar ishlab chiqarish liniyalarini qayta sozladi, FDA (Oziq-ovqat va farmatsevtika agentligi) tartiblarini o‘rgandi, yangi xomashyo manbalarini topdi va tamomila boshqa mahsulot uchun taqsimot tarmog‘ini shakllantirdi. Masalan, Oregon shtatidagi Shine Distillery asoschisi Jon Poteet o‘z ishlab chiqarish chiqindilaridan spirt ajratib olib, uni qo‘l dezinfektsiyalovchi vosita sifatida ishlatish mumkinligini tushunib yetdi va tezda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. Bunday o‘zgarishlar hukumatning ko‘rsatmasi bilan emas, balki tadbirkorlarning bozordagi ehtiyoj va foyda imkoniyatlarini anglab yetgani natijasida yuzaga keldi. Iste’molchilarni avvaliga tashvishga solgan yuqori narxlar aslida bozorga tezkor va ijodiy yechimlarni jalb qilishga xizmat qildi.

3/

Bozor iqtisodiyoti ushbu axborotni qayta ishlash bo‘yicha noyob samaradorlikka ega. Biror mahsulot narxi oshganda, iste’molchilar buning aniq sabablarini o‘rganishlari shart emas—bu ta’minot zanjiridagi muammolar, talabning o‘sishi yoki resurslar taqchilligi bo‘lishi mumkin. Muhimi, narxning o‘sishi resursning boshqa joylarda yanada qimmatroq baholanganini avtomatik tarzda bildiradi.
Bu jarayon iqtisodiyotning har bir sohasida millionlab marta takrorlanadi va ortiqcha isrofgarchilik hamda resurslarning keskin taqchillik holatlarining oldini oladi.

Bu yerda mo‘’jiza narxlar orqali muvofiqlashtirishning soddaligi va samaradorligida namoyon bo‘ladi. Narxlar talab, resurslarning mavjudligi va innovatsiyalardagi real vaqt o‘zgarishlarini tezda aks ettirib, butun dunyo bo‘ylab odamlarning tezkor, samarali va oqilona qaror qabul qilishiga imkon yaratadi. Hech kim bananlarning nega mo‘l yoki vino narxining nima sababdan oshayotganini batafsil bilishi shart emas—narxlarning o‘zi ushbu ulkan hajmdagi ma’lumotlarni distillatsiya qilib, aniq va tushunarli tarzda yetkazib beradi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, narx tizimining markazlashmagan tabiati hatto eng ilg‘or markaziy rejalashtirish mexanizmlaridan ham samaraliroq ishlaydi, chunki u tarqoq, mahalliy bilim va manfaatlardan foydalangan holda iqtisodiy faoliyatni uyg‘unlashtiradi.

Asosiy tushuncha shundan iboratki, narxlar shunchaki tasodifiy raqamlar emas—ular muhim axborotni o‘zida mujassam etadi. Masalan, pandemiya davrida yog‘och narxining uch baravarga oshishi quruvchilar uchun shunchaki noqulaylik emas edi, balki iqtisodiyotga juda muhim bir xabarni yetkazayotgan edi: “Hozirgi paytda yetarli yog‘och yo‘q.”

Biroq narxlar faqatgina axborot yetkazish bilan cheklanib qolmaydi—ular rag‘bat ham yaratadi. Iqtisodchi Aleks Tabarroqning iborasi bilan aytganda, narxlar “rag‘bat bilan o‘ralgan signal”dir. Masalan, yog‘och tanqisligini bildirgan yuqori narx muammoni hal qilish uchun kuchli rag‘batlantiruvchi omillarni ham yuzaga keltirdi:
• Iste’molchilar uchun: “Balki hozircha ayvon qurishni ortga surish yoki muqobil materiallarni izlash kerakdir.”
• Ishlab chiqaruvchilar uchun: “Ishlab chiqarishni oshirish lozim—bu yerda katta foyda olish imkoniyati bor.”
• Tadbirkorlar uchun: “Yog‘ochga muqobil materiallarni ishlab chiqish yoki yanada samarali o‘rmon xo‘jaligi usullarini rivojlantirish kerak.”
Aynan shu ikki tomonlama xususiyat—ya’ni axborot va rag‘bat uyg‘unligi—narxlarni iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish bo‘yicha mislsiz kuchga ega vositaga aylantiradi.

Bundan tashqari, narxlar juda nozik va moslashuvchan mexanizmdir. Ular keskin yoki keskin o‘zgarishlarga emas, balki mayda, izchil tuzatishlarga imkon beradi. Masalan, sut ishlab chiqarishni qanday taqsimlashni ko‘rib chiqaylik: sut zavodlari ishlab chiqarish jarayonida hamma sutni birdaniga pishloq yoki muzqaymoq ishlab chiqarishga yo‘naltirish haqida qat’iy qaror qabul qilmaydi. Aksincha, narxlarga qarab nozik o‘zgarishlar kiritiladi—masalan, yogurt narxi bir oz oshgan taqdirda, 2% ko‘proq sutni yogurt ishlab chiqarishga ajratish mumkin. Har bir litr sut eng yuqori qiymatga ega bo‘lgan yo‘nalishga yo‘naltiriladi, ishlab chiqaruvchilar esa o‘z mahsulotlarini muqobil ishlatish qiymati asosida optimal taqsimlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon iqtisodiyotning har bir sohasida millionlab marta takrorlanadi va ortiqcha isrofgarchilik hamda resurslarning keskin taqchillik holatlarining oldini oladi.

2/

Chat gptdan erkin tarjima (ba'zi kichik tahrirlashlar bilan):
(kamchiliklarini to’g’ri tushunasiz)


Narx – axborot va rag‘bat mujassam bo‘lgan signal. Narxlar shunchaki yaxshi yoki yomon raqamlar emas – ular bizga resurslar qanchalik taqchil yoki mo‘l ekanligi haqida signal beradi hamda shu bilan birga, ushbu muammoni hal qilishga rag‘bat yaratadi.
Ko‘pchilik yuqori narxni muammo sifatida ko‘radi. Siyosatchilar esa yuqori narxlar bo‘yicha chora ko‘rishni va’da qilib saylovchilarning e’tiborini qozonishga harakat qiladi. Biroq iqtisodchilar narxlarni muammo emas, balki muhim iqtisodiy signal sifatida ko‘radilar. Narxlar bozor sharoitlari haqida axborot berish bilan birga, iqtisodiy subyektlarga ushbu sharoitga moslashish uchun rag‘bat ham yaratadi.
Narxlar iqtisodiyotning asab tizimiga o‘xshaydi – ular hech qanday markaziy boshqaruvsiz butun iqtisodiy tizim bo‘ylab muhim axborotni uzatadi. Har kuni millionlab iqtisodiy agentlar narxlarga asoslanib qaror qabul qiladi. “Mazkur uy-joyni sotib olish kerakmi?” “Ko‘proq muzlatkich ishlab chiqarish maqsadga muvofiqmi?” “Dasturchi kasbi istiqbollimi?” Narxlar ushbu son-sanoqsiz tanlovlarni boshqarish bilan birga, murakkab zamonaviy iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi.

Bu tizimning eng hayratlanarli jihati shundaki, u hech qanday markaziy rejalashtirishga muhtoj emas. Hech kim global miqyosda tish cho‘tkalari qancha ishlab chiqarilishi yoki avokadolar qayerga yetkazib berilishi kerakligini oldindan hisoblamaydi. Buning o‘rniga, narxlar xaridorlar va sotuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar natijasida tabiiy ravishda shakllanadi. Har bir tomon o‘z manfaatini ko‘zlagan holda harakat qiladi, biroq natijada murakkab iqtisodiy jarayonlar hech kim oldindan rejalashtirmagan holda o‘z-o‘zidan muvofiqlashadi.
Oddiy supermarket javonlarida turli xil mahsulotlarning mavjudligi – Ekvadordan keltirilgan bananlar, Fransiya vinosi yoki AQShning Viskonsin shtatida ishlab chiqarilgan pishloq – yagona markaziy boshqaruv organisiz, narx signallari orqali samarali muvofiqlashtiriladi. Iqtisodiyotning asosiy qonuniyatlaridan biri shundaki, markazlashmagan qaror qabul qilish samarali va murakkab iqtisodiy jarayonlar markaziy boshqaruvga ehtiyoj sezmasdan amalga oshiriladi.

Bu hodisa 1989-yilda Boris Yelsinni hayratga solgan edi. Kelajakdagi Rossiya prezidenti NASAga tashrifi chog‘ida, kutilmaganda, Xyuston yaqinidagi “Randall’s” supermarketiga kirishni istaydi. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, Yelsin oddiy amerikaliklar uchun mavjud bo‘lgan mahsulotlarning mo‘l-ko‘lligi va xilma-xilligini ko‘rib, hayratda qolgan. U do‘kon bo‘ylab kezarkan, bu maxsus mehmonlar uchun tashkil etilgan do‘kon emasligini, balki barchaga ochiq ekanligini qayta-qayta so‘ragan.

“Hatto Politbyuro ham bunday tanlovga ega emas. Hatto janob Gorbachyov ham,” degan edi u.

Keyinchalik, Yelsin ushbu tajribani eslab, bu hodisa kommunistik tizimga bo‘lgan ishonchini izdan chiqqarganligini ta’kidlagan: “Men turli xil mahsulotlar bilan to‘lib-toshgan javonlarni ko‘rib, butun Sovet xalqining nomidan umidsizlik his qildim. Shunday ulkan tabiiy resurslarga ega mamlakatning shunday qashshoqlikka tushib qolgani – dahshatli holat,” deb yozgan edi u.

Narxlar talab va taklifdagi real vaqtdagi o‘zgarishlarni aks ettirib, resurslarning mavjudligi va taqchilligi haqida signal beradi hamda innovatsiyalarni rag‘batlantiradi. Odamlar nega banan mo‘l yoki vino narxlari oshayotganini batafsil tushunishga majbur emaslar; narxlarning o‘zi ushbu murakkab ma’lumotlarni qisqa va samarali shaklda yetkazib beradi.

Masalan, yog‘och taqchilligi yuzaga kelganini e’lon qilish uchun hech qanday markaziy rejalashtiruvchi organ talab qilinmaydi—narxning o‘zgarishi bu axborotni avtomatik ravishda yetkazib beradi. Bu jarayonni iqtisodchi Fridrix Hayek “narx tizimining mo‘’jizasi” deb atagan edi. Narxlar butun iqtisodiyot bo‘ylab tarqalgan ulkan miqdordagi ma’lumotlarni jamlab, qayta ishlaydi va hech bir shaxs yoki idora qilolishi mumkin bo‘lmagan darajada samarali tarzda uzatadi.

1/

Brian Albrecht narxlar beradigan signal, ma'lumot hamda rag'batlar haqida judayam yaxshi yozibdi:

https://substack.com/home/post/p-158408866

So‘m bugun (tanlab olingan) deyarli barcha valyutalarga nisbatan qadrsizlangan.

 Bugun so‘m dollarga nisbatan 18 so‘mga (yoki 0,14 foiz) qadrsizlandi.  Boshqa zaxira valyutalariga nisbatan esa jiddiy qadrsizlanishda davom etmoqda.  Xususan so‘nggi 4 kunda so‘m yevroga nisbatan (kunlik kumulyativ) 4 foizga (bugun 1 foiz),  funtga nisbatan 2,4 foizga (bugun 0,4 foiz),  frankka nisbatan 2 foizga (bugun 0,1 foiz),  iyenaga nisbatan esa 1,8 foizga (bugun 1,1 foiz) qadrsizlangan. Taqqoslash uchun bu davrda so‘m dollarga  nisbatan 0,2 foizga qadrsizlangan. Ya’ni boshqa zaxira valyutalari bilan taqqoslaganda so‘m-dollar juftligi nisbatan barqaror qolgan.

Asosiy hamkorlarimiz valyutalaridan rublga nisbatan so‘m 5 kunlik mustahkamlanishdan keyin bugun 0,6 foizga qadrsizlangan.  Shuningdek, bugun so‘m yuanga nisbatan 0,3 foizga, tengega nisbatan 0,2 foizga, liraga nisbatan 0,1 foizga qadrini yo‘qotgan.

Trampning tarif “o‘yinlaridan” bozorlarda foyda qilishingiz mumkin.  Faqat buning uchun siz “ichkaridagilardan” biri bo‘lishingiz kerak.

Ma’lumot uchun: Tramp avtomobil sektori uchun bojlar amal qilish muddatini bir oyga kechiktiribdi. Bu esa o‘z navbatida investorlarning savdo urushi bo‘yicha xavotirlarini pasaytirib, bozorlarda jonlanishga sabab bo‘lgan.

​​Ketma-ket uch kunlik qadrsizlanishdan keyin so‘m bugun dollarga nisbatan biroz mustahkamlandi.

Ammo boshqa zaxira valyutalarining deyarli barchasiga nisbatan so‘m  sezilarli qadrsizlanishda davom etmoqda (iyenadan tashqari). Xususan,  bugun  so‘m yevroga nisbatan 1,9 foizga,  frankka nisbatan  0,6 foizga,  funtga nisbatan 0,8 foizga qadrini yo‘qotgan (iyenaga nisbatan 0,2 foizga mustahkamlangan). so‘nggi uchta sessiyada esa so‘m yevroga nisbatan 3 foizga,  funtga nisbatan 2 foizga,  frankka nisbatan 1,9 foizga  iyenaga nisbatan esa 0,7 foizga qadrini yo‘qotdi.

Asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalaridan  rublga nisbatan so‘m bugun 0,5 foizga mustahkamlangan bo‘lsa, tenge va yuanga nisbatan mos ravishda  0,6 va 0,1 foizga qadrsizlangan.  Liraga nisbatan esa barqaror qolgan.

​​Qirg‘iziston bilan tashqi savdomizdagi farqlar to‘g‘risida

Atirgul eksporti bo‘yicha Qirg‘iziston bilan farqlar eslanibdi. Ta’kidlash kerakki, tashqi savdomizda Qirg‘iziston bilan farqlar yaqin-yaqingacha judayam yirik edi.  

Xususan, 2023 yilda O‘zbekistondan Qirg‘izistonga tovarlar eksporti 764 mln dollarni tashkil etganligi ko‘rsatilgan bo‘lsa, qirg‘iz statistikasida O‘zbekistondan import 403 mln dollarni tashkil etganligi keltirilgan.  Ya’ni o‘zbek va qirg‘iz statistikasidagi farq  361 mln dollarni tashkil etgan. Bunday yirik farqni tabiiyki statistik xatolik sifatida qabul qilib bo‘lmaydi.

Bunda, trikotaj ko‘ylaklarning Qirg‘izistonga eksporti 56,1 mln bo‘lsa, Qirg‘izistonning mamlakatimizdan importi 12 mln dollar (farq 44,1 mln dollar), ip-kalava eksporti 40 mln dollar, Qirg‘iziston importi esa 2,3 mln dollar (farq 37,7 mln dollar),  choyshab va dasturxonlar eksporti 39,9 mln dollar, Qirg‘iziston tomonining importi 3,4 mln dollar (farq 36,5 mln dollar), kiyim-kechaklar uchun aksessuarlar eksporti 42 mln dollar, Qirg‘iziston importi 5,9 mln dollar (farq 36,1 mln dollar), o‘rik, gilos, shaftoli va olxo‘ri eksporti 26,8 mln dollar, Qirg‘iziston importi 10 mln dollar (farq 16,8 mln dollar) bo‘lgan.

Ta’kidlash kerakki, Qirg‘izistonga eng yirik 20 ta (4 talik bojxona kodi bo‘yicha) tovar eksporti va Qirg‘iziston statistikasi o‘rtasidagi farq  287.5 mln dollarni (umumiy farqning 80 foizi ) tashkil etgan. Bunda, asosiy farqlar tekstil mahsulotlari va meva-sabzavotlar hissasiga to‘g‘ri kelishi e’tiborga molik.

 @Mirkonomika

Hozirgi bo‘layotgan voqealarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’siridan tashqari biz kabi iqtisodiyoti kichik  va tashqi savdoga nisbatan yopiq davlatlarning uzoqroq yopiq qolishga sabab bo‘lishi mumkin.

Ya’ni nisbatan kichik iqtisodiyot dunyoga ochilish harakatini boshlagan vaqtda yirik davlatlar tomonidan  savdo urushining boshlanishi  Jahon savdo tashkilotining  maqomiga jiddiy zarar yetkazadi.  Bu esa tashkilotga a’zo bo‘lish harakatida bo‘lgan davlat qaror qabul qiluvchilarida turli savollarni keltirib chiqarishi shubhasiz. O‘zi umuman tashkilotga a’zo ham bo‘larmiz lekin hozirgi tendensiya bilan yaqin kelajakda tashkilotning xalqaro maydonda ahamiyati jiddiy pasayishi mumkin.

Qiziq, hozirgi voqealar chin ma’noda savdoga ochilishimizni qancha orqaga suradi ekan.

AQShda tariflardan eng ko‘p zarar ko‘radigan sektorlar energetika, avtomobilsozlik hamda elektronika hisoblanadi.

Bunda, avtomobil ishlab chiqarish butun Shimoliy Amerika bo‘ylab yoyilgan bo‘lsa (katta qismi Meksikada), elektronika importi Xitoyga kuchli bog‘langan. Energetika bo‘yicha  esa asosiy zararni AQShning Kanada bilan chegaradosh hududlari  ko‘radi.