Marks "din xalqning afyuni" deganda nimani nazarda tutgan?

Koʻpchilik Karl Marksning "din xalqning afyunidir" degan oʻsha mashhur iborasini yo oʻta soddalashtirib, yo shunchaki dinga qarshi bayonot deb qoʻpol ravishda buzib talqin qiladi. Aslidachi? Aslida Marks bu orqali nimani nazarda tutgan?
Aslida ushbu iboraning ortida Karl Marksning ideologiya nazariyasi yashiringan. Yaʼni, din bu — azob-uqubatlar girdobida yashayotgan insoniyatning topingan ruhiy panohi — "mazlum maxluqning xoʻrsinishi", "qalbsiz dunyoning yuragi" va "ruhiy holatsiz tuzumning ruhi"dir, yaʼni din bu — doimiy ekspluatatsiya sharoitida yashayotgan insonlarga haqiqiy najot emas, balki hissiy tasalli berishdir. Bu yerda toʻgʻridan-toʻgʻri din emas, balki dinni shunday missiyani bajarishga muhtoj qilgan va qilayotgan ijtimoiy tizim chuqur ildizidan tanqid ostiga olinadi.

Din — davlatning ideologik apparatlaridan biri sifatida maydonga keladi, va shaxslarni u yoki bu pozitsiyaga joylashtiradi va ularga qanday yashash kerakligini "tashkiliy" tarzda belgilab beradi, u nafaqat insonlarning ongini, balki ularning xatti-harakatlarini ham nazorat qiladi. Marksning ideologiya nazariyasini Teodor Adorno "madaniyat sanoati" asarida yanada kengaytirib tushuntirgan. Uning fikricha, zamonaviy kapitalistik jamiyat nafaqat din, balki televizor, pop musiqasi, reklamalar, ommaviy madaniyat va hatto sportni ham insoniyatni passivlashtiradigan, ularni ekspluatatsion zulmga tan berishga undaydigan "afyun"ga aylantirgan, yaʼni bularning barchasi, insonni chuqur tanqidiy fikrlashdan uzoqlashtiruvchi va mavjud ekspluatatsion tartibni "normal" deb qabul qildirishga xizmat qiluvchi mexanizmlardir. Marks "din xalqning afyunidir" deganda toʻgʻridan-toʻgʻri dinni emas, dinni jamiyatdagi ekspluatatsion tartibni saqlab qolishning muhim mafkuraviy apparatlaridan biriga aylantirgan ijtimoiy-siyosiy tuzumni keskin tanqid qiladi.

Buni Slavoy Zizek XXI asr kontekstiga koʻra yanada chuqurroq tahlil qiladi. Uning fikricha, hozirgi kunda "xalqning afyuni" diniy mafkura emas, balki oʻzini eng neytral pozitsiyada koʻrsatuvchi liberalizm, individual erkinlik, shaxsiy rivojlanish va shaxsiy muvaffaqiyat haqidagi gʻoyalardir. Zizekning taʼkidlashicha, "eng xavfli ideologiya bu — insonlar tomonidan bu ideologiya emas, deb qabul qilinadigan ideologiyalardir"; "odamlar unga ishonmaydi, lekin bari bir amal qilaveradi". Yaʼni, zamonaviy odam dunyoda adolatsizlik borligini biladi, hatto uni tanqid ham qiladi ham, ammo bari bir shu tizim ichida itoat qilib yashayveradi. Bu ongli itoat va irodaviy boʻysunishdir.

Bunda ideologiya hayotning oʻzi — kundalik harakatlar va normalar toʻplamidir, yaʼni din va ideologiyalar faqat ongni emas, balki amaliyot va hayotni ham boshqaradi. Ular "haqiqat"ni tiklashga emas, balki mavjud "tartib"ni saqlab turishga xizmat qiladi. Shu maʼnoda din, ommaviy madaniyat, texnologik farovonlik, shaxsiy rivojlanish va muvaffaqiyat haqida afsonalarning barchasi oʻz zamonasi uchun oʻziga xos afyundir. Ular insoniyatni real ijtimoiy ekspluatatsiya, kuch va tartib munosabatlari mohiyatini anglashdan chalgʻitadi. Qisqasi, Marksning metaforasi — shunchaki dinni inkor qilish emas, insoniyat ongining ideologik tobeligi haqidagi chuqur tanqidiy nazariyadir.

Ichki siyosiy polyarizatsiyada esa (ijtimoiy tengsizlik, irqiy ayirmachiliklar va "mass culture" orqali sunʼiy yaratilgan ong) Markuze talqinida "bir oʻlchovli odam" sindromi shakllanib boʻlgan. Yaʼni AQSH fuqarosidek isteʼmolchilik ongidagi odam kapital davomiyligi uchun kurashmaydi, balki faqat uni doimiy qayta ishlab chiqaradi xolos.
AQSH tobora ichkaridan yemirilib bormoqda: bu, Leninning "imperializm kapitalizmning eng yuqori bosqichi" degan klassik nazariyasini yana bir bor isbotlaydi — chunki hozirgi AQSH oʻz barqarorligiga ichki ishlab chiqarish orqali emas, faqat tashqi ekspansiya orqali erishishi mumkin xolos. Ammo bu ekspansiya endi doimiy kuchli bosim va qarshiliklarga uchraydi. Xullas endi buning imkoni 1/100 darajada.

AQSH hamon qudratli harbiy kuch, texnologik innovatsiya va moliyaviy tizim jihatdan daxshatli kuch boʻlishiga qaramay, bu kuchni ilgarigidek avtomatik ravishda legitimatsiya qilishga uning hech qanday imkoni yoʻq. U endi harakatga emas, holatga aylangan bir imperiya xolos — ichkaridan chirib borayotgan, biroq hali qulamagan imperiya. Tarix esa, kuch ustiga qurilgan hukmronliklar uzoq yashamasligini yana bir bor isbotlamoqda.

Aslida muammo, AQSH hukmronligining soʻnishi haqida emas, balki bu jarayon qanchalar ogʻriqsiz va insoniyat uchun har tomonlama yengil oʻtishidadir. Yangi dunyo yangi tartib tomon qadam tashlar ekan, sabiq gegemonning qoldirgan merosi ham, boʻshatgan maydoni ham global kelajak uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu manzarada imperializmning zamonaviy shakllari (texnologik asorat, moliyaviy ekspluatatsiya, madaniy normativatsiya) yangi shaklga kiradi. Ammo ularning ildizi bari bir oʻsha eski marksistik asosda qolaveradi: dunyo hamon jamlanayotgan ortiqcha qiymatni kim nazorat qilayotganiga qarab shakllanmoqda. Va bu nazorat endi AQSHning qoʻlida emas.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

AQSH GEGEMONIYASINING YEMIRILISHI

Ikkinchi jahon urushi yakunlangach, AQSH gʻolib davlatlar qatorida tarix sahnasiga global tartibotning bosh meʼmori sifatida kirib keldi. U Marshal rejasidan boshlab Bretton-Vuds institutlarigacha boʻlgan barcha global iqtisodiy tuzilmalarni yaratib, shu orqali kapital oqimi bilan bir qatorda, ideologik dominatsiyani ham oʻz nazoratiga oldi. Bu — klassik marksistik talqinda, aynan Lenin tomonidan "kapitalizmdan imperializmga oʻtish bosqichi" sifatida taʼriflangan jarayonning eng zamonaviy holati edi. AQSH oʻzining moliyaviy kapitali, harbiy kuchi va madaniy bosimi orqali yangi kolonial tizim, yaʼni neokolonializmni barpo etdi. U "ochilmagan" bozorlarga "erkin savdo" niqobi ostida kirib bordi, va yangi bozorlardagi infratuzilmalarni oʻz moliyaviy institutlari orqali kreditga bogʻlab, zamonaviy metropolga aylandi.

XX asrning ikkinchi yarmi –ayniqsa, SSSRning parchalanishidan keyingi davr– AQSH uchun monopol gegemoniya davri boʻldi; u nafaqat harbiy, balki madaniy, axborot va iqtisodiy jihatdan ham global qudratga ega kuch sifati sahnaga chiqdi. Bu esa, Rosa Lyuksemburgning "kapitalizm doimiy kengayib borishni talab qiladi" degan nazariyasi bilan toʻliq mos keladi — chunki AQSH oʻsha paytda oʻz kapitalining ichki inqirozini periferiyaga eksport qilish orqali oʻz barqarorligini taʼminlashga urinayotgan edi. Biroq, XXI asrning uchinchi oʻn yilligi, yaʼni bugungi kunga kelib, bu monopoliyaning shoxlari qurib, tarixiy dialektika oʻz soʻzini aytmoqda: endi gegemonning qanday qilib oʻzining global hukmronligini kuchaytirishi emas, balki tobora yemirilib borayotgan gegemoniyasini saqlab qolish uchun nimalar qilishi yoki qila olish masalasi kun tartibida turibdi.

Bugungi dunyo, kapital oqimlarining yoʻnalishi, savdo dinamikasi va texnologik raqobat maydonida AQSH qudratining tobora zaiflashib borayotganini koʻrsatib turibdi. Bu holatni marksist geograf Deyvid Harvey "kognitiv-axborot imperializmi" tushunchasi bilan ifodalaydi, — "AQSH oʻz hukmronligini faqat moliyaviy kapital va harbiy kuch bilan emas, balki media, texnologik platformalar va algoritmik ustunlik orqali ham davom ettirishga intilmoqda". Lekin 2000-yilda AQSH global savdoning 19 foizini egallagan boʻlsa, bugungi kunga kelib bu koʻrsatkich 13 foizga qisqarib ketdi. Bundan tashqari, Xitoyning AI, kvant texnologiyalari va yashil iqtisodiyotdagi istiqbollari AQSH uchun nafaqat iqtisodiy, balki ideologik jihatdan ham keskin xavf solmoqda. Qolaversa, Xitoy global elektromobil bozorining 60 foizidan ortigʻini egallab oldi, bu esa uning AQSH uchun normativ kuch, haqiqiy boshogʻriq ekanligini koʻrsatadi. Bunga qarshi AQSHning "erkin bozor" gʻoyalariga tupurib, proteksionizm — yaʼni, kapital harakatini toʻxtatuvchi ichki devorlarni oʻrnatishga intilishi, Marks tili bilan aytganda, kapitalning global sirtida yuz berayotgan "absolyut ortiqcha qiymat" uchun kurashidir.

Xalqaro maydonda AQSH tomonidan oʻrnatilgan xalqaro tartib –BMT, NATO va Gʻarbiy institutlarga asoslangan tizim– endi muqobil kuchlar bilan hisoblashish va toʻqnashishga mahkum: BRICS ittifoqi tobora jipslashib, yangi moliyaviy institutlar yaratish orqali dollar imperializmini qulatishga urinmoqda. Immanuel Vallershteyn taʼkidlagandek, global tizimlar har doim markaz (core) va periferiyaga boʻlinadi. AQSH markazda uzoq vaqt davomida stabil turganiga qaramay, hozir u bu oʻrinni yoʻqotib bormoqda. Ayniqsa, Rossiya-Ukraina urushi va sanksiyalar natijasida Xitoy qudrati yanada mustahkamlandi; Xitoy esa 2024-yilda neft savdosining qariyb 30 foizini yuan orqali amalga oshirdi. Bu esa dollar tizimining jahonda zamonaviy "imperial moliyaviy apparat" sifatidagi asoslarini jiddiy zaiflashtirdi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Madaniy sivilizatsiyani moddiylashtirish oqibatlari.

Marshall Maklyuhanning shunday mashhur kitobi bor “Gutenberg galaktikasi. Pechat stanogining shakllanishi". Bu ish media fani, antropologiya va madaniyatshunoslikka katta ta'sir ko'rsatdi. Umuman olganda, fundamental ish.

Bitta fikr kitob bo‘ylab qizil ipdek o‘tadi: matbaa ixtirosi insonning dunyo haqidagi tasavvurida inqilob qildi. Yozuv va savodxonlikning keng tarqalishi tufayli odamlar dunyoni idrok etishning vizual vositalariga e'tibor berishni boshladilar.

Yozish va Noshrlik ishi - to'g'rirog'i, uning ommaviy ravishda tarqalishi zamonaviy fanning paydo bo'lishiga, aqliy tafakkur va jamoadan mustaqil shaxsning keng dunyo qarashlari shakllanishiga sabab bo'ldi. Bundan tashqari, u odamlarni tarixiy fikrlashga o'rgatdi: hujjatlarni, yozma dalillarni va tarixiy manbalarni saqlash va kelajak avlodlarga yetkazish imkoniyati paydo bo'ldi. Qolaversa Yevropa taraqqiyot zanjirining birinchi bo‘g‘iniga aynan kitob bosish dastgohining ixtirosi tufayli chiqdi. Shundan boshlab Yevropa yetib bo‘lmas marralarni zabt etdi.

📚Yozuv sivilizatsiyasi o'zining moddiy timsolini kitob sahifalarida topdi. Iqtisodchi Branko Milanovichning fikricha, bu tsivilizatsiya endi afsuski xavf ostida.

Olim yaqinda Xitoyga qilgan safari ortidan The Globalist jurnalida qisqacha asar yozdi. Milanovich hayratlanarli xulosaga keldi: Xitoy, jahonga qog'ozni bergan mamlakat, Ammo bugungi kunda uni raqamli media foydasiga tezda tark etmoqda. Va u bu zamonaviy sivilizatsiyaga nima tahdid solishi mumkinligidan xavotirda⬇️:

📌 Birinchidan, bilimlarni uzatish tizimi zarar ko'radi. Internetdagi yoki elektron ommaviy axborot vositalaridagi ma'lumotlar qog'ozga qaraganda xavfliroqdir. Masalan, ommaviy axborot vositalarining qog'ozdan Internetga o'tishi bizni o'tmishdagi voqealar rivojini tushunishimizni yo'qotishimiz bilan tahdid qiladi. Axir gazetalar asosan xronologiya va faktlar uchun javobgardir. Qolaversa shaxsiy va milliy boyliklar endi g‘arazli qo‘llarga oson tushadi.

📌 Ikkinchidan, kelajakda elektron ommaviy axborot vositalaridagi ma'lumotlar doimiy ravishda yo'q bo'lib ketishi tufayli biz o'zimizni "abadiy hozirgi" (presentizm) holatida topish xavfi bor. Ya‘ni biz bugun raqamlashtirayotgan xotiralarimiz bir lahzalik texnik nosozlik tufayli yo‘qolib ketishi mumkin.

📌 Uchinchidan, Milanovichning xulosasi Maklyuxanning bashoratlaridan birini tasdiqlaydi: elektron ommaviy axborot vositalarining ixtiro qilinishi bilan insoniyat ibtidoiy adabiyotgacha bo'lgan jamiyatlarga xos bo'lgan og'zaki madaniyat foydasiga yozishning vizual madaniyatidan voz kechadi. Va bu varvarlik va tanazzul bilan to'la.

Qizig'i shundaki, Xitoy hozirda inqilobiy o'zgarishlarning boshida turibdi: to'liq raqamlashtirish, qog'ozdan voz kechish, raqamli valyuta, ijtimoiy reyting va boshqalar.

🤔 Ko'rinishidan, Xitoyda insoniyat yashaydigan kelajak sivilizatsiyasining prototipi paydo bo'lmoqda.

Manba: Маклюэн, М. (2013). Галактика Гутенберга. становление человека печатающего.

Bu o‘rinda oddiy narsani eslatib o'tmoqchiman: To‘g‘ri modernizm bilan kurashib bo‘lmaydi. U ommalashaveradi. Lekin biz o‘zbeklar avval muhim jarayonlardagi suratlarni prin qilib albomda saqlar edik. Muhim kitob yoki maqolalarni qog‘ozga chop qilib yig‘ib yurardik. Abituriеntligimdagi tarixdan test to‘plamlarimni esa bir sandiqqa sig‘dirib bo‘lmaydi.
Ammo hozir hamma qimmatli ma‘lumotlar, shaxsiy hujjatlar, muhim suratlar, hisob raqam login va parollari xullas bor budumizni Pavel akaning telegramiga ishonib topshirdik. Bu hozircha maqbul yechim. Lekin istalgan payta Durovning messenjerida muammo paydo bo‘lishi va siz shaxsiy tarixingizdan ajralib qolishingiz mumkin. Sog‘ bo‘lasizlar...🥹

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Arab kalligrafiyasining (xattotlik) o‘ziga xosligi haqida ko‘p yozganman.

Yana bir oddiy namunalarga ko‘zim tushib qoldi. Baliq shaklida chizilgan so‘zlardan iborat rasm. Juda go‘zal va salobatli.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#kitob_tahlili

Yuqorida Guruziya muvaffaqiyati haqidagi kitobning tahlilini berdik. Kitobda Gruziyadagi yutuqlar soyasida qolib ketgan ba‘zi muammolar haqida aytilmagan gaplarni biz aytmoqchimiz.

Masalan Xuddiki Mixael Saakashvili "qandaydir" jurnalistlarga xos iboralar bilan eng yuqori o'ringa olib chiqilgandek tuyuldi.
(Izoh: Umuman Sakashvili faoliyatida shaxsiy kultga yaqinlashuv juda kuchli. Chunki vaqtida u o'z shaxsini "millat qutqaruvchisi" sifatida ko'rsatishga harakat qilgan. Va bu harakatlari effektsiz qolgani yo'q. Hali ham Sakashvilini qamoqdaligidan Gruziyada norozilik kuchli. Amaldagi hukumatga Sakashvilini atayin sindirganlik haqida ayblovlar qo'yishadi.
Saakashvili islohotlarda qat’iylikni ko‘rsatgan bo‘lsa-da, ba’zi yondashuvlari radikal va avtoritar xarakterga ega bo‘lgan)

Burakova asarida islohotlarning salbiy tomonlari, quyidagi kabi jihatlar yetarlicha yoritilmagan:

Guruziyadagi islohotlar fonida Ijtimoiy tengsizlik ortgan: boylar va kambag'allar o'rtasidagi tafovut kuchaygan.

Shuningdek, Ishsizlik muammosi: sanoat qisqargani sababli ko'plab odamlar ishsiz qolgan.
(Izoh: Ko'pchilik "radikal modernizatsiya" olib borilgan davlatlarda bu tezlik va bosim bilan olib borilgan siyosatning qurboni asosan kambag'al qatlam, sobiq harbiylar va byurokratik xodimlar bo'lishadi).

Yoki Muxolifatga bosim va matbuot erkinligining cheklanishi borasida ham kitob jim. Mustaqil OAVlar yoki butunlay yo'q qilingan, yoki hukumatga bo'ysundirilgan.

Bundan tashqari ko'pchilik islohotlar simvolik. Real natija bermagan, xalqaro hamjamiyat ko‘zi uchun qilingan.

Korrupsiyaga qarshi kurashda ham ikki yoqlama siyosat olib borgan. Avval boshda muvaffaqqiyatli kurash olib borilgan bo‘lsa ham, vaqt o‘tgan sayin "o‘z odamlari" ga nisbatan yumshoqlik ko‘rsatila boshlandi.

Kitob bu kabi radikal reformatsiyava PR ga asoslangan siyosatning ushbu tomoni haqida, tashqi siyosatda siyosiy yetuklik yetishmasligi* haqida umuman gapirmaydi.
Bu esa asarning obyektivlik darajasiga salbiy ta'sir qilgan.

Muallif obyektiv yondasha olmagan, shu sabab kitobni tanqidiy fikr, analitik ko'z va kontekstual tahlil bilan o'qish lozim.

*(Izoh: Xalqaro siyosiy muhitni to‘g‘ri baholay olmagan. AQSh va NATO ko‘magiga ortiqcha umid bog‘lab, real siyosiy xatarlarni e’tiborsiz qoldirgan.
Natijada Abxaziya va Janubiy Osetiya ustidan nazorat butunlay yo‘qotildi)

©Tayyorladi: Qosimova Safura

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Usmoniylar daftardori Seyfi Chalabiy “Tavorix” asarida (1590 yilda yakunlangan) bizning mintaqamiz haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi:

"Qashqar viloyatining narigi tomonida “qozoq” deb nomlanuvchi qabila yashaydi. Ular ko‘chmanchi, shaharlari ham, qishloqlari ham yo‘q. Ular ikki baravar yuz ming xonadondan iborat. Ularning xoni Tavakkul ismli kishi."

"Tavakkul Toshkentga ketgan paytda, qalmoqlar uning ilini (yurtini) talon-taroj qilib, o‘z tomonga qaytib ketdilar. Tavakkul Baroqxonga odam yuborib shunday dedi: “Men keldim va o‘zimni sening panohingga topshirdim. Biz ikkovimiz ham Chinggiz naslidanmiz, qarindoshmiz. Bundan tashqari, ikkovimiz ham musulmonmiz, bir din egasimiz. Menga yordam ber, birgalikda bu kofirlardan qasos olaylik.” Baroqxon unga shunday javob yubordi: “Agar men bilan senga o‘xshagan o‘n nafar xon birlashsa ham, biz ularga qarshi tura olmaymiz. Chunki ular — Ya’juj qabilasidir.”
"Qalmoqlar yer yuzida mavjud bo‘lgan har qanday jonivorni, hatto ilonlarni ham yeydilar; biroq bu odat ularning barcha urug‘lariga emas, faqat bittasiga xos. Ular o‘lgan odamning qabri ustiga unga tegishli barcha narsalarni qo‘yib ketadilar va hech kim ularga tegmaydi. Chunki ularning buzuq e’tiqodiga ko‘ra, agar kimdir o‘sha narsalarni olsa, marhumning barcha gunohlari unga o‘tadi.
Qalmoqlar juda chiroyli bo‘lishadi, Toshkent ahli ba’zan ularning chekka hududlariga bostirib kirib, ularni asir olib kelishadi. Qalmoqlar esa ularga ortidan quvib borib, asirlarni ozod qilish uchun jangga kirishadi. Jangdan so‘ng, o‘ldirilgan qalmoqlarning zirhlarini yig‘ishayotganda aniqlanadiki, ular ayollardir.
"Qashqar hokimining ismi Abdulrashidxon bo‘lib, u Chingiz avlodidan. Ularni “mo‘g‘ul” deb atashadi. Sababi shuki, Chinggiz avlodlari bir necha guruhlarga bo‘lingan: Qrim hukmdorlarini “tatar”, Tura xonlarini “shiban”, Buxoro xonlarini “o‘zbek”, Qashqar hukmdorlarini esa “mo‘g‘ul”, Xitoy bilan chegaradosh hudud aholisini esa “qalmoq” deb ataydilar.
"Qashqarning bu tomonida “qirg‘iz” deb nomlanuvchi qabila yashaydi. Ular ham mo‘g‘ullarga o‘xshash ko‘chmanchi qabilalardandir… Ularning xoni yo‘q, faqat “kashka” deb ataladigan beklari bor. Ular na kofir va na musulmondirlar"

"Qirg‘izlarga qo‘shni — qozog‘lar… Ular musulmon, Imom A’zam (Abu Hanifa) mazhabiga amal qiladilar… Ularga “qozoq” nomining berilish sababi quyidagicha: Chinggiz avlodlarida shunday urf bor: agar bir xon vafot etsa, uning o‘rniga eng katta o‘g‘li xon etib tayinlanadi, qolgan kichik o‘g‘illariga esa bir-bir shahardan bo‘lib beriladi. Ba’zan ular tinch yashashadi, ba’zida o‘zaro urushib ketishadi. Mag‘lub bo‘lgan shaxs endi o‘z viloyatida qololmaydi va dashtga chekinadi. Qadim zamonlarda qozog‘ xonlarining ajdodlari Buxoro va Toshkentni egallash uchun kurashda mag‘lub bo‘lishgan va sahroga chiqib ketishga majbur bo‘lishgan. Shuning uchun ularga “qozoq” nomi berilgan."

"Qozog‘larning bir tomonida Tura viloyati joylashgan bo‘lib, bu Dashti Qipchoqning eng chekka chegarasidir. Bu yerning egasi — Kuchumxon, u ham Chinggiz avlodidan bo‘lib, musulmon va Imom A’zam (Abu Hanifa) mazhabiga amal qiladi… Kuchumxon yurti atrofida g‘aroyib qabilalar yashaydi, ularning ko‘rinishi g‘ayritabiiy, tillari tushunarsiz, ularning din ham, e’tiqod ham yo‘q, shu jihatdan yovvoyi hayvonlarga o‘xshaydilar. Bu yurtda yozda tunlar nihoyatda qisqa bo‘ladi, hatto qirq kun davomida kechki namozni ado etishning iloji bo‘lmaydi — tong darrov otadi".

Manba:
Seyfiy Chalabiy, “Tavorix” (1590).

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Movarounnahr barloslari

🇺🇿"Barlos" etnonimi Chingizxon davridan beri ma’lum. Rashididdinning yozishicha, Chingizxon oʻzining oʻgʻli Chigʻatoyga bergan to‘rt ming kishilik qoʻshin tarkibida barloslar ham boʻlgan. Ularning aslida jaloyirlar kabi moʻgʻul qabilalaridan biri boʻlib, dastlabki nomi “barulos” boʻlgan. Moʻgʻul tilida bu soʻz “semiz, baquvvat” degan ma’noni anglatgan. Bundan tashqari, u “sarkarda, boshliq, jasur jangchi” ma’nolarini ham bildirgan va bu qabila vakillarining harbiy jasorati bilan bogʻliq boʻlgan.

⚜ XIII asrning 30–40-yillarida barloslar va jaloyirlar hanuz moʻgʻul oʻzligini saqlab qolgan boʻlsa-da, XIV asrning 60–70-yillariga kelib ular turkiylashish jarayonidan oʻtib, turkiy lahjalarni oʻzlashtirishgan va ayniqsa, Qashqadaryo viloyatida joylashgan mahalliy turkiy aholi bilan oʻzaro aralashib ketishgan.

🔍 Barloslar XIV asrning birinchi yarmida Qashqadaryo vohasiga koʻchib kelishgan. Ular boshqa hududlarga Amir Temur davrida keng tarqala boshlagan — Temur oʻzi shu qabiladan chiqqani bois ularga homiylik qilgan. Ma’lumki, uning vafotidan keyin ham barloslar Temuriylar davlatlarida nufuzli mavqeini saqlab qolishgan. Jumladan, Bobur lashkarining dashti-qipchoq oʻzbeklari tomonidan magʻlub etilishidan keyin, barloslarning bir qismi Bobur bilan birga Hindistonga koʻchib oʻtgan. XVI asrda ular Amudaryoning ikki sohilida yashashgan. Bu vaqtda barloslar tarkibiga boshqa qabilalar ham qoʻshilgan, chunki ular bilan ittifoq tuzish obro‘ deb hisoblangan. Biroq keyinchalik Shayboniylar hokimiyatga kelgach, barloslar oʻz mavqeini yoʻqotgan.

📍Buxoro xonligi davrida barloslarning bir qismi yarim koʻchmanchi hayot tarzini saqlab qolgan va chorvachilik bilan shugʻullangan. Ular oʻz nomlarini va ichki qabila birligini saqlab qolgan — yaʼni, asosan oʻz qabiladoshlari bilan turmush qurishgan va oʻziga xos notiq uslub (fasohat)ga ega boʻlishgan, bu esa barloslar qabilasining “vizit kartasi” boʻlib xizmat qilgan.

📍Samarqand viloyatiga yaqin joylashgan Shahrisabz barloslari esa, aksincha, ularning ajdodlari uzoq vaqt Hisorda yashab, keyin Qashqadaryo vohasidagi vatani — tug‘ilib oʻsgan yerlariga qaytgan deb hisoblashadi. Qashqadaryodagi Yuqori Taragʻay qishlogʻi aholisi orasida quyidagi rivoyat yuradi: ilgari ular bu joyni tark etib, Hisorga yoʻl olishgan, XIX asr boshlarida esa vatanga qaytishgan. Boshqa manbalarga koʻra esa, XVIII asr oʻrtalarida mangʻitlardan Muhammad Rahim taxminan 20 ming barlos oilasini Samarqand va Shahrisabz hududlariga koʻchirgan.

📌 Hozirgi Oʻzbekistonning janubiy hududlarida barloslarning ikki urug‘i — oltibacha va qalxofiziy mavjud. Rivoyatlarga koʻra, oltibacha urugʻi oltita aka-ukadan tarqalgan. Shuningdek, qozibacha, polatbacha, ahsaqbacha, ne’matbacha kabi urugʻlar ham ajratib koʻrsatiladi.

🖌 1926-yilgi rayonlashtirish ma’lumotlariga koʻra, Yuqori Qashqadaryoda 710 nafar barlos qayd etilgan boʻlib, ular Sayot, Hasantepa, Ommagon, Toshqal’a, Ayoqchi, Xonaka va Taragʻay qishloqlarida yashagan. Bu qishloqlarda tolibbacha, qozibacha, ne’matbacha kabi urugʻlar mavjud boʻlgan.

👤 Bugungi kunda barlos nomi Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarida etnik belgilar sifatida saqlanib qolgan. Ammo Oʻzbekistonning boshqa hududlarida “barlos” atamasi faqat etnotoponim shaklida uchraydi, masalan, Surxondaryo viloyati Sariosiyo tumanidagi Barlos qishlogʻi. Qashqadaryo viloyatining Qatagʻon qishlogʻi aholisi oʻzlarini barlos deb ataydi, yashaydigan joylarini esa "Barlostep" deb nomlaydi. Barloslar turk guruhiga mansub to‘rt qabilani birlashtirgan yirik va keng tarqalgan qabila boʻlgan.

🗣 Barloslar shevasi oʻzbek tilining qarluq-chigil lahjasiga mansub boʻlib, koʻp belgilariga koʻra oʻzbek tilining shahar lahjalariga yaqin turadi. Shu bilan birga, u qisman qipchoq lahjalari bilan oʻxshashliklarga ega. Biroq qipchoq lahjasi shahar shevalariga kirmagani sababli, barloslar shevasi qarluq-chigil va qipchoq lahjalari oraligʻida oraliq sheva sifatida tasniflanadi.

📚Manba: A. Qayumov. “Oʻzbek qabilalari va urugʻlari”

Bizni kuzatishda davom eting
🇺🇿@Turkologlar_jamiyati

​​Navro‘z mamlakatlari tashkiloti What? Yoxud Navro‘z — Eronning Markaziy Osiyodagi madaniy siyosat vektori sifatida

Siyosat kitib bormagan birorta soha qolmadi. Kiyinishdan tortib, to‘ylarga qadar hammasiga siyosatning sassiq burni suqilgan. Do‘stlar diydorlashadigan choyxonalar ham siyosiylashmoqda.

Bir jamiyatda boshqa davlatning imijini mustahkamlashi mumkin bo‘lgan hamma omillar bugun kuchli davlatlar tomonidan "yumshoq kuch" vositasi sifatida dastaklanmoqda.

Masalan, sumalak sayllari bilan yoshligimozdan sevib kutiladigan Navro‘zi olam. Eronlik tahlilchilar Navro‘z mavzusini tobora ko‘proq nafaqat madaniy hodisa, balki Markaziy Osiyoda o‘zining sivilizatsion siyosatni shakllantirish vositasi sifatida ham ko‘rib chiqishmoqda.

Eronning Institute for East Strategic Studies (IESS) veb-saytida chop etilgan so‘nggi maqolalardan biri ta’kidlaydiki, aynan shu makonda — Erondan boshlab Afg‘oniston, Tojikiston va undan narigacha cho‘zilgan hududda — fors tilli sivilizatsiyaning noyob yadrosi mavjud. Biroq bu madaniy mushtaraklikning salohiyati hozirgacha institutsional va siyosiy shaklda namoyon bo‘la olgani yo‘q.

Ruslashtirish, g‘arblashtirish va panturkizm kabi uchta kuchli raqobatbardosh vektor kuchayib borayotgan bir paytda, Eron “yumshoq kuch” orqali o‘z ta’sirini chuqurlashtirish imkoniyatini yo‘qotmoqda. Ana shu kontekstda Navro‘z — ramz va vosita sifatida — alohida ahamiyat kasb etadi: umumiy xotira, rasm-rusumlar, til va tarixiy qarindoshlik Tehronning yangi tashqi siyosat kursi asosini tashkil qilishi mumkin.

Eron yondashuvining markaziy tezisi — strategik institutsionalizatsiya zarurati: Navro‘z mamlakatlari tashkilotini tuzish, fors tilli dunyo madaniy ittifoqini shakllantirish va Afg‘onistonni bu sivilizatsion geografiyaning ajralmas qismi sifatida hisobga oluvchi siyosiy platformani yaratish lozim deb taklif beryapti Eron siyosiy texnokratlari.

Bunda Eron konfessiyaviy chegaralardan ustun turgan narativga o‘tishni taklif qilmoqda: ya’ni, shia dunyosi nomidan emas, balki umumiy tarixiy xotira nomidan so‘z yuritish zarur. Mualliflarning fikricha, bu mintaqadagi xavotirlarni kamaytiradi va fors tilli jamoalar — eng avvalo tojiklar — chuqurroq eroniy ta’sirning yadro kuchiga aylanishiga zamin yaratadi.

Xullas xohlasanglar ushbu mavzuning davomi bo'ladi.👍

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Markaziy Osiyodagi ko‘chmanchi va joydo‘st (o‘troq) aholi xonliklar davrida

Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy taqdiri ma’lum darajada geografik omillar ta’sirida shakllangan edi. Markaziy Osiyo sobiq ko‘chmanchi qatlamlarning asta-sekin joydo‘st (o‘troq) turmush tarziga o‘tishi va Sharqiy Turkistonda shaharlik unsurlar qayta tiklanishi natijasida butun hudud – ya’ni Eron va Afg‘oniston aholi punktlaridan shimol va sharqqa tomon joylashgan mintaqalar – asosan shaharlarda yashovchi va dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi joydo‘st aholi bilan to‘ldirildi. Bu aholi islom sivilizatsiyasi ruhida tarbiyalangan edi.

Ko‘chmanchilar hanuz yetarlicha bo‘lib, ular ayrim paytlarda, ayniqsa Qo‘qon xonligida, muhim rol o‘ynay olgan bo‘lsalar-da (bu hol XIX asrgacha davom etdi), umuman olganda, ularning ta’siri tobora susayib borardi. Uch xonlik — Buxoro, Qo‘qon va Xiva — hukumatlari ko‘chmanchilarga ko‘proq tartibni buzuvchilar sifatida qarar, ularning o‘troq turmush tarziga o‘tishini faol rag‘batlantirar va tabiiyki, buni ma’qullar edi. Bu borada Xiva xonligi eng faol siyosat yuritgan edi.

Ko‘chmanchilar ustidan nazoratni ta’minlashning yana bir usuli — keng tarqalgan bilvosita boshqaruv edi: har bir qabila o‘z yetakchisiga bo‘ysungan holda, tinchlikda yashar, bu yetakchi hukumat va o‘z qavmi o‘rtasida vositachi rolini bajarar edi. Bunday amaliyot odatda shimoldan ko‘chib kelgan turkmanlar, qozoqlar va qirg‘izlarga va qoraqalpoqlarga nisbatan qo‘llanilgan.

Shunga qaramay, ko‘chmanchi qabilalar qo‘zg‘olonlari kam uchramagan, biroq odatda ular tezda bostirilgan. Buning sababini esa ko‘chmanchilar o‘zlarida izlashlari kerak edi, chunki ular odatda tarqoq holda yashar va o‘zaro nizolarda bo‘lishar edi. Faqat Qo‘qonda, u ham qisqa vaqt davomida, siyosiy hokimiyat mahalliy ko‘chmanchilar qo‘liga o‘tgan edi. Bular qipchoqlar bo‘lib, boshliqlari Musulmonqulning o‘troq davlatlardagi madrasalarida kuchli ta‘lim olgan holda aqlli boshqaruvi ortidan kelib chiqqan deyiladi.

Manba:
X. Kissling, B. Shpuler. "Buyuk musulmon imperiyalari. Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo va Afrika islomiy davlatlari tarixi"

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#kitob_tahlili

Gruziya muvaffaqqiyatga qanday erishdi? 2-qism.

​​Burakova fikricha, Gruziyada soliq yuki kamaygani, ammo davlat budjeti tushumi oshgani-bu liberal iqtisodiy siyosatning samaradorligini isbotlaydi. Guruziyada 2003-yilda 22 ta soliq bo'lsa, 2008-yilga kelib ularning soni atigi 6 ta bo'ldi. Soliq stavkalari oddiy, tushunarli va shaffof edi. Bu o'zgarishlar iqtisodiyotni "soya"dan chiqarishga yordam berdi.

Xalqaro munosabatlar va investitsiyalar kirishi ko'paydi.
Islohotlar ortidan Gruziya Jahon Banki, Xalqaro Valyuta Fondi, EBRD tomonidan yuqori baholandi. "Doing Business" reytingida Gruziya 11-o'ringa chiqdi. Burakova Gruziya imijining o'zgarishini, iqtisodiy islohotlar natijasida emas, balki kommunikatsion siyosat (PR)ning ustalik bilan olib borilishi orqali ham izohlaydi.

Ammo kamchiliksiz ish bo'lmagani kabi, kitobga nisbatan tanqidiy baholar ham bor. Kitobda yutuqlar soyasidagi muammolar haqida lom-lim deyilmaydi. Xuddiki Saakashvili davlatni "qandaydir" jurnalistlarga xos iboralar bilan eng yuqori o'ringa olib chiqqandek tuyuldi.

Burakova asarida islohotlarning salbiy tomonlari, quyidagi kabi jihatlar yetarlicha yoritilmagan:

Ijtimoiy tengsizlik ortgan: boylar va kambag'allar o'rtasidagi tafovut kuchaygan.

Ishsizlik muammosi: sanoat qisqargani sababli ko'plab odamlar ishsiz qolgan.
Muxolifatga bosim va matbuot erkinligining cheklanishi borasida kitob jim. Bu esa asarning obyektivlik darajasiga salbiy ta'sir qilgan. (Muallif kitobdagi ba‘zi o‘rinlarga obyektiv yondasha olmagan, shu sabab kitobni kitobxon tanqidiy fikr, analitik ko'z va kontekstual tahlil bilan o'qishi lozim.)

Bularga qaramay kitobning yutuqlari uning kamchiliklaridan karrasiga ko‘proqdi. Kitob O‘zbekiston uchun ham saboqlar bergandek. Yurtimiz 2016-yildan buyon o'z islohot davrini boshdan kechirmoqda. Gruziya tajribasi biz uchun korrupsiya faqat jazolash bilan emas, tizimli islohotlar bilan bartaraf etilishini, davlat fuqaroga xizmat qilishi lozimligini (buning uchun raqamlashtirish, soddalashtirish muhimligini) uqtiradi.

Shuningdek, soliq va ruxsatnomalar tizimi oddiy, tushunarli va raqobatbardosh bo'lishi shartligi, islohotlar siyosiy iroda, yuqori qatlam liberalligi va jamoatchilik ishonchisiz muvaffaqiyatli bo'la olmasligini ham o'zimiz uchun saboqdek qabul qilishimiz kerak.
(Shu o'rinda hukmron qatlamning chin ma'noda liberalligi zarurligini alohida ta'kidlab o'tish lozim.)
Ammo bu tajriba ko'r-ko'rona emas, mahalliy realiklarni hisobga olgan holda moslashtirilishi, amalga oshirilishi lozim.

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak,
“Gruziya muvaffaqiyatga qanday erishdi?” asari bu- postsovet hududida ilk bor shaffof, erkin, zamonaviy boshqaruv modeli qurilgan mamlakat tajribasining real va amaliy ifodasidir. Larisa Burakova o'z asarida Gruziya hukumatining qat'iy pozitsiyasi, tubdan yangilanish istagi va xalqaro ko'makni muvaffaqiyatli uyg‘unlashtira olganini chuqur tahlil qilgan.

Asar o'quvchidan analitik fikrlashni talab qiladi. Ammo shubhasiz, bu kitob har qanday davlat islohoti bilan shug'ullanayotgan shaxslar uchun muhim metodologik va ilhomlantiruvchi manba bo'lib qoladi.

E'tiboringiz uchun rahmat..!

[👉1-qism]

Qosimova Safura, Sharqshunos.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#mutaxasis_fikri

📝
Tolibon nazorati ostidagi Afgʻoniston legallik tanqisligi va boshqa muammolarga duch kelayotgan boʻlishiga qaramay, mamlakatning hozirgi sharoitdagi subyektivlik (xalqaro subyekt sifatidagi maqomi) darajasi avvalgi tuzumlarga nisbatan obyektiv ravishda yuqoriroqdir.

Bu, xususan, Kobulning qoʻshni davlatlar bilan, jumladan, suv resurslariga oid masalalarni hal etish borasida munosabatlarni qanday yoʻlga qoʻyayotganida yaqqol namoyon boʻlmoqda. Shu bois, Tolibon ta’sirining faqat kuch ishlatishga asoslangan usullar bilangina cheklanishi haqidagi da’vo ishonchsiz koʻrinadi.

Omar Nessar: Rossiya Fanlar Akademiyasi, Sharqshunoslik instituti katta ilmiy xodimi, afg‘onshunos.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#kitob_tahlili

⚡️​​Liberal muhitsiz iqtisodiy islohotlar ko'zlangan samarani bermaydi.

Hech kimga sir emaski, bugun dunyo miqyosida postsovet makonidagi ko'plab davlatlar uchun o'tish davri islohotlari murakkab, ko'p holatlarda uzoq va samarasiz kechdi. Va mana shu fonda Gruziya kabi davlatlarning muvaffaqqiyatlari istisno bo'lib ko'rindi. Bu davlat
2003-yildan boshlab qattiq siyosiy iroda ko'rsatti.
Keng qamrovli islohotlar bilan boshqaruv tizimida va iqtisodiy sohada tub burilish yasay oldi.

Larisa Burakova esa "Gruziya muvaffaqqiyatga qanday erishdi?" kitobida mana shu islohotlar jarayonini va muvaffaqqiyat sabablarini chuqur tahlil qiladi.
O'ylaymanki, undagi mavzular kitob 2011-yilda nashrdan chiqqan bo'lsa-da postsovet davlatlari, xususan, O'zbekiston, Qozog'iston va Ukraina kabilar uchun haligacha dolzarb.

📚Kitobni o'qib muallifning shaxsiyatiga qiziqishimiz tayin. Larisa Burakova asli rossiyalik. U iqtisodiy liberalizm tarafdori bo'lgan iqtisodchi va analitik. U islohotlarning erkin bozor, kichik davlat, kam soliq, katta erkinlik asosida qurilish tarafdori. Shuningdek, kitobni o'qish jarayonida "radikal reformaning advokati" dek tasavvur uyg'otdi. Kitob aslida publisistik yondashuvda yozilgan. Ammo Larisaning statistik manbalarni mustaqil tahlil qilishi bilan kitob analitik asar darajasiga ham ko'tarilgan. Asar "Atirgullar inqilobi" va Mixail Saakashvili hamda jamoasining hukumatga kelish jarayonini yoritgan.

Burakovaning fikricha, muvaffaqqiyatlar uchun uchta shart bor.
✅1. Yangi avlod siyosatchilari hokimiyatga kelishi kerak.
✅2. Radikal va tez islohotga bo'lgan tayyorgarlik bo'lishi.
✅3. Ijtimoiy buyurtma- ya'ni xalq islohotlarni talab qilishi.
Va yana islohotning taktik muvaffaqiyati uchta asosiy komponentga asoslanadi:

Birinchisi, davlat apparatini birlashtirish.
Ikkinchisi, moslashuvchan yondashuv.
Nihoyat, uchinchisi, siyosiy kapitaldan samarali foydalanish.

Kitobda Gruziyadagi inqilob, Ukraina yoki Qirg'istondagidan farqli tarzda baholangan. Bu yerda haqiqiy strategik qarash, siyosiy iroda va texnik tayyorgarlik bo'lganini ta'kidlaydi.

(Izoh: 2004-yildan buyon Gruziya NATO a'zoligiga kurashyapti. Shuningdek xuddi shu yili BMT da Saakashvili g'arbni Rossiyaning Gruziyaning ichki ishlariga aralashuviga qarshi turishga chaqirgan. Ehtimolki, Larisa uchun aynan shu kabilar strategik qarash bo'lgandir)

Korrupsiyaga qarshi kurash. Kitobdagi eng muhim bo'limlardan biri.
Saakashvili radikal usullar orqali Gruziyadek korrupsiya sistematik tus olgan davlatda unga qarshi samarali kurasha oldi.

✅Yo'l politsiyasi to'liq ishdan bo'shatilib yangi kuch tuzildi.

✅Oliy ta'lim tizimi testlar bilan shaffoflashtirildi.

✅Davlat xizmatidagi minglab korrupsiya manbalari yo'q qilindi.

Bu islohotlar qisqa vaqt ichida jamoatchilik ishonchini qayta tiklashga yordam berdi. Transparency International indeksida Gruziya bir necha yil ichida 100 pog‘onaga ko‘tarildi. Davlat boshqaruvida minimalizm va samaradorlik ortdi.
Burakova Gruziya boshqaruv modelini "davlat-mijozga xizmat qiluvchi agent" degan g'oya asosida qurilganini ko‘rsatadi. "Yagona oyna" prinsipidagi Public Service Halllar orqali 10 daqiqa ichida pasport, guvohnoma, kadastr hujjatlari olish mumkin bo‘ldi. Bu fuqarolarda davlatga nisbatan yangi ishonch muhitini yaratdi.

Bundan tashqari, barcha ruxsatnomalar soni 10 baravar kamaytirildi. Davlat xizmatchilarining maoshi 5–6 barobar oshirildi, ammo ularning soni qisqartirildi. Raqamli boshqaruv tizimi joriy qilindi.

Davomi bor...👍

Tayyorladi: Qosimova Safura, Mustaqil tahlilchi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

1978-yil oxirida Eron tarixi va siyosatida muhim voqealardan biri — AQSh prezidenti Jimmi Karterning Eron shohi taklifiga binoan Tehronga qilgan tashrifi va uning mashhur nutqi bo‘ldi. Hammamizga ma‘lumki, AQSH davlat rahbarlari qaysidir mamlakatlarga tashrifi juda yirik voqea o‘laroq qabul qilinadi. Bu tashriflarning kamyobligi bilan belgilanadi. AQSh prezidentlari mehmondan ko‘ra o‘z uylarida gaplashishni ma‘qul topishadi.

Lekin 1978 yil Jimmi Karter Eronga keldi, shoh oilasi bilan vaqt o‘tkazdi, Eron kiborlari bilan bir dasturxonda o‘tirib, mayxo‘rlik qildi. U o‘z qadah so‘zi davomida Eron davlatini
“dunyoning eng muammoli mintaqalaridan birida joylashganiga qaramasdan tinchlik va barqarorlik orolchasiga aylangan mamlakat” deb atadi.
Karterning bu so‘zlari shohga kuchli ta’sir ko‘rsatgan, bu esa, noroziliklar ortib borayotgan bir paytda, uning nafaqat tanlagan yo‘nalishining to‘g‘riligiga, balki orqasida qudratli ittifoqchi turganiga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlagan edi.

Ammo, bu voqealardan bor-yo‘g‘i bir hafta o‘tib, “Etteeloot” gazetasida “Eron va qizil hamda qora mustamlakachilik” nomli maqola chop etildi. Unda norozilik namoyishlarining ruhiy yetakchisi bo‘lgan oyatulloh Xomeyniy “hindistonlik sayyid”, ya’ni hind zaminidan chiqqan kishi sifatida ta’riflanib, uni Britaniya mustamlakachilari bilan til biriktirganlikda ayblashgan. Maqola taxallus ostida e’lon qilingan bo‘lsa-da, uning muallifi sifatida Pahlaviy rejimining yuqori martabali amaldorlaridan biri — sobiq bosh vazir Amir-Abbos Hoveyda yoki axborot va turizm vaziri Humoyun ko‘riladi.

Mazkur maqola nashr etilishi ortidan Qum shahrida keng ko‘lamli norozilik namoyishlari boshlandi, ular politsiya tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi. Fojiali tarzda halok bo‘lganlar xotirasiga bir necha kundan so‘ng Eronning boshqa shaharlarida ham odamlar ko‘chalarga chiqdi. Aynan shu hodisalar, ko‘pchilik tarixchilar fikriga ko‘ra, abadiydek tuyulgan Eron monarxiyasini bir yil ichida qulatgan inqilobning boshlanish nuqtasiga aylandi.

Bu voqea haqida axloqiy xulosalar chiqarishga urinishdan yiroqmiz, umuman olganda, tarixiy hodisalarni axloqiy saboqlar uchun asos qilib olish to‘g‘ri emas. Faqatgina, obunachilarga tilagimiz bayramlardagi tilak va tostlaringiz doim ro‘yobga chiqsin!

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

👇👇

Sherozdagi ertaknamo mehmonxona.

Statistik ma‘lumotlarga ko‘ra Eronda tinimsiz o‘sib borayotgan yo‘nalish bu TURIZM. Shundan kelib chiqib hukumat turistik manzillarni o‘ziga xos shakl va tarixiylik atmosferasini bermoqda.

Va buni Sharqdagi ko‘plab davlatlar tushunishi lozimki, rivojlangan badavlat davlatlar allaqachon osmono‘par binolar o‘rmonlariga ya‘ni sitylarga emas balki, tarixiy fonga, sharqona muhtashamlik va hashamatlarga yoki oddiy loy ko‘cha va loy uylarga qiziqsh baland.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Insoniyat tarixidagi eng halokatli qish bu Rossiya yoki Kanada emas aynan Eronda bo‘lgan

❄️🌨1972-yilning bahmon oyida (fevral) Eron o‘z tarixidagi eng kuchli va fojiaviy qor bo‘roniga duch keldi. Bu tabiiy ofat 5000 dan ortiq inson hayotiga zomin bo‘ldi, yuzlab qishloqlarni xaritadan yo‘q qildi va butun mamlakat bo‘ylab hayotni falaj holatga keltirdi. Demak, bir boshdan boshlasak

1. Tabiiy ofatga olib kelgan omillar

Eron tarixidagi eng falokatli Bo‘rondan avval mamlakatda 13 yillik qurg‘oqchilik bo‘lgan. Aholining qishloqlarda yashovchi qismlari hattoki ocharchilik balosiga duch kelishgan. Qurg‘oqchilikning so‘nggi qishida sovuq havo massasi shimoldan janubga siljib, namlik bilan to‘qnashgan va bu ekstremal qor yog‘ishini keltirib chiqargan.

🥶Harorat -25 °C darajagacha tushgan, bu esa odamlarning omon qolish imkoniyatini yanada kamaytirgan.

Bo‘ron butun mamlakat bo‘ylab 200 000 kvadrat kilometr maydonni qamrab olgan. Eng ko‘p qor yog‘gan hudud: Janubdagi Ardakan shahri, bu yerda qor qalinligi 8 metrgacha yig‘ilgan.

Ushbu tabiiy ofat natijasida butunlay yo‘q bo‘lib ketgan qishloqlar ham mavjud bo‘lib, Shonbeh, Kakkan, Doshmanziari va boshqa ko‘plab kichik aholi punktlari shular jumlasidan.

Qor ostida qolganlar 5-6 kun davomida hech qanday yordam ololmagan.

2. Qutqaruv ishlari va hukumat reaksiyasi

Davlat yordam kuchlari beqaror ob-havo, muzlab qolgan yo‘llar va uzilgan aloqalar sababli qiyinchilik bilan harakat qilgan. Harbiy vertolyotlar orqali yordam yetkazilgan, ammo ko‘plab joylarga ularning yetib borishi imkonsiz bo‘lgan.

Fojia hukumatga kuchli tanqidlar keltirdi — infrastrukturaviy zaifliklar ochiq namoyon bo‘ldi. (Xuddi Toshkentda bo‘lgan anomal sovuq singari)

3. Qor yog‘ishining ijtimoiy va ruhiy ta’sirlari

Eron xalqi orasida bu bo‘ron uzoq yillar eslab yurilgan — nafaqat qurbonlar, balki hukumatning sust harakati ham xotiralarda o‘rin olgan. Omon qolganlar bu voqeani “tabiatning qasos olish harakati” deb ta’riflaganlar.

4. Xulosa va saboqlar

❄️🌨1972-yilgi qor bo‘roni Eron tarixida nafaqat halokatli hodisa, balki insoniyatga saboq bo‘lib xizmat qilgan. Bu ofat tabiiy ofatlarga tayyorgarlik, meteorologik monitoring va infratuzilma muhimligini yana bir bor namoyon etdi.

Tayyorladi: To’ychiyeva Madina. TDSHU 3-bosqich talabasi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​📿So'fiylar boshchiligidagi mustamlakachilikka qarshi harakatlar.

Musulmon dunyosidagi mustamlakachilikka qarshi harakatlar tarixida mulla va tariqat shayxlari kabi ma’naviyat peshvolari siymolari ko‘pincha ozodlik uchun kurash timsoliga aylanadi. Ummatning turli hududlarida, jumladan Turkistonda ham xuddi shunday harakatlar mustamlaka zulmidan ozod bo‘lish istagida o‘ziga xos o‘xshashliklarni namoyon etadi.

🪬Umar al-Muxtor "cho‘l arsloni" nomi bilan tanilgan, senusiylar tariqati shayxi bo‘lgan va Liviyada italyan bosqinchilariga qarshi qarshilik ko‘rsatishga boshchilik qilgan.

Jazoir amiri va qodiriy tariqat so‘fisi Abdulqodir XIX asr o‘rtalarida fransuz mustamlakachilari bosqiniga qarshilik ko‘rsatdi.

Imom Shomil va Shimoliy Kavkazdagi boshqa imomlar naqshbandiya tariqatining shayxlari boʻlganliklari uchun XIX asrda Rossiya ekspansiyasiga qarshi Shimoliy Kavkazning ozodlik qarshiligiga rahbarlik qilishgan.

O'rta Osiyoda ham xuddi shunday jarayonlar diniy yetakchilar mustamlakachilarga qarshi qo'shinlarga rahbarlik qilganlarida ham sodir bo'lgan.

🔺Birinchi bo‘lib 1820-1828 yillarda Sin sulolasiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan, Sharqiy Turkiston musulmonlari yetakchisi, Afaqiya naqshbandiya tariqatidan so‘fiy Jahongir Xo‘ja esga tushadi. Uning qashg‘ar, qo‘qon va qirg‘izlardan tashkil topgan qo‘shinlari Sin qo‘shinlarini bir qancha mag‘lubiyatga uchratib, bir yilga yaqin Sharqiy Turkistonning asosiy shahri — Qashqarni nazorat qilib turdi.

🔺Yana bir shunga o'xshash sud jarayoni keyinroq Andijonda bo'lib o'tdi - 1898 yilda Andijonda Rossiya imperiyasiga qarshi qo'zg'olonga boshchilik qilgan naqshbandiya so'fiylik tariqatining eshonlaridan biri Muhammad Ali eshon (dukchi-eshon nomi bilan ham mashhur). Muhammad Ali hududni ruslardan tozalashga intilib, "muqaddas urush" ga chaqirdi va 2000 kishini Rossiya imperiyasi hukmronligiga qarshi olib bordi.

🔺Qo‘qonlik mulla, 1918-1921 yillarda Farg‘ona vodiysidagi Bosmachi (Qurboshi)ning nufuzli dala qo‘mondoni Katta Ergashni ham alohida ta’kidlash joiz. Mulla Ergash ko‘targan kurash bayrog‘i ostida yuzlab, minglab odamlar turdi. Qo‘qon yaqinidagi Bachqir qishlog‘i Turkiston mustaqilligi uchun kengayib borayotgan qurolli harakatning asosiy tayanchlaridan biriga aylandi.

🔸Bu tarixiy shaxslarning umumiy o‘xshashligi shundaki, ular mulla va tariqat shayxlari sifatida mustamlakachilikka qarshi harakatlarda asosiy rol o‘ynaganlar. Tariqatlar nafaqat diniy tashkilotlar, balki ierarxiyaga ega tayyor ijtimoiy tuzilmalardir. Mustamlakachilik davrida mustamlakachilar mavjud ijtimoiy tashkilot institutlarini vayron qilganlarida, tariqatlar ijtimoiy muvofiqlashtirishning posbonlari vazifasini bajargan.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​O‘rta Osiyoda ot kultining paydo bo‘lishi va otliq qo‘shinlarning shakllanishi

Miloddan avvalgi II ming yillik oxiri – I ming yillik boshlarida jang aravalari asta-sekin otliq jangchilar – kamonchilar va nayzachilar otryadlari bilan almashdi.

Harbiy sohadagi bu innovatsiya janubiy Rus dashtlaridan bostirib kelayotgan ot ustida kamon otish san’atini puxta egallagan eroniy tilli jangchilarga qarshi samarali himoyani tashkil etish zarurati bilan bog‘liq edi.

Bu yangi etnosning paydo bo‘lishi Eron platosida ot kultining keng tarqalishiga olib keldi. Bu esa ko‘plab ot tasvirlari, fantastik ot-grifonlarning tasvirlari, shuningdek, otlarning yoki ularning boshi va oyoqlari dafn etilgan marosim qabrlari orqali namoyon bo‘ladi.

Bunday marosim dafnlari Eronning Hasanlu mintaqasida aniqlangan bo‘lib, ular otga bo‘lgan e’tiqod va hurmatning muhim diniy va madaniy ramzga aylanganini tasdiqlaydi.

Manba📚:
G‘afurov, B.; Litvinskiy, B. – "O‘rta Osiyo qadimiy va o‘rta asrlarda (tarix va madaniyat)", 1977

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Bugun buyuk o‘zbek davlatchiligidagi eng buyuk siymolardan biri Amir Temurning tug‘ilgan kuni ekanligi haqida yuzlab marta eshitdingiz, ko‘zingiz tushdi.

Men hech narsa yozmadim. Faqat taklif bilan cheklanaman.

⚔AMIR TEMUR HAQIDA ENG BAHSLI SAVOLLARGA USTOZ BAHRIDDIN USMONOVNING BATAFSIL JAVOBLARINI eshitib chiqsangiz bo‘ladi. Shaxsan menga judayam yoqdi. Tavsiya qilaman.

Link
https://youtube.com/watch?v=BJrtbPMK5bc&si=CGJ93DNqmkgA5YUc

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Fashizm - yomon xabar | ikkinchi qism

Fashizmni nima uchun aniqlash qiyin?

Fashizm bu yomon xabar, shuning uchun odamlar uni inkor qiladi. 1972-yilda Rim klubi “O‘sish chegaralari” hisobotida iqtisodiy o‘sish sayyorani vayron qilishini aytganida, bu xabar o‘nlab yillar inkor qilindi. Agar o‘shanda haqiqatni qabul qilinganda, dunyo boshqacha bo‘lardi balki. Fashizmning qaytishi ham shunday noqulay haqiqat.

Ikkinchidan, bu uyatli. Ikkinchi Jahon urushidan so‘ng Yevropada “Hech qachon bunday bo‘lmaydi” deyildi. Fashizm qaytishi mumkinligini tasavvur qilish ham qiyin edi.

Uchinchidan, tarix unutildi. Albert Kamyu va Tomas Mann 1947-yilda “Fashizm yo‘qolmadi” deb ogohlantirdi. Kamyu “Vabo” romanida fashizm har demokratiyaning qorong‘u tomoni ekanini yozdi: demokratiya ruhi yo‘qolsa, ochko‘zlik, qo‘rquv, nafrat va tashviqot hukmron bo‘ladi. Demagoglar kelib, o‘z fashizmini taqdim etadi.

Biz fashizmni tanimaymiz, chunki yovuzlikni Gollivud uslubida – svastika va qora formalarda ko‘rishni kutamiz. Betmendagi Joker kabi yovuzlik aniq ko‘rinadi, lekin zamonaviy fashizm boshqacha shaklda keladi. Chekkadagi aqldan ozganlar emas, balki xususiyatlarni ko‘rish kerak:
- Inqirozda paydo bo‘ladigan yetakchi – “masih”;
- O‘ta millatchilik – “Mamlakatni buyuk qilamiz”;
- Propaganda va yolg‘on bilan odamlarni boshqarish;
- Aybdorlar (yahudiylar, immigrantlar) va dushmanlar yaratish.

Fashist yetakchilar o‘z manfaatidan boshqa narsaga qiziqmaydi. Tomas Mann 1948-yilda: “Fashizm Amerikaga ozodlik nomi bilan keladi” dedi. Hitler ham demokratik yo‘l bilan keldi – 11 million ovoz bilan, lekin 22 million unga qarshi edi. Elita “uni boshqaramiz” deb xato qildi.

Hatto Cherchill 1933-yilda Mussolinini “qonun dahosi” deb maqtadi, keyin xatosini tushundi. Fashizm vasvasasi katta – intellektuallar Stalin yoki Mussolini orqasidan ketgan.
Inqirozda, siyosiy tizimga ishonch yo‘qolganda, fashistik ong bilan yetakchi kelishi xavfi ortadi. Yevropada va dunyoda bu xavf hozir ham bor.

Mavzu bo'yicha kengroq quyidagi link orqali o'qish mumkin.

© Bilolxoʻja tayyorladi

Agar bu mavzu qiziq bo'lsa sharxlar qismida + belgisini qoldiring, biz keyingi qismlarni chiqaramiz

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

🤗Ushbu maqolada ajoyib tahlil asosida Fashizm va uning o‘tkir burchaklari mohirlik bilan ochib berilibdi. Men o'zimni o'zim maqtamayapman. Bu maqolani Vengriyada Tarix va Antropologiya yo‘nalishida ta‘lim olayotgan do‘stimiz Bilolxo‘ja Abdurahmonov tayyorlaganlar va davomini ham yozyapdilar. Men ham siz aziz obunachilar qatorida o‘qiyapman.

Bilolxo‘janing bir nechta maqollarini siz bilan bo‘lishganmiz (ijodlaridan namunalar: 1, 2, 3, ). O‘zimning talabam bo‘lgan, deb faxrlanib qo‘yishni ayni vaqti hozir😍.

Tez kunlarda Bilolxo‘ja bilan yaxshi bir mavzu bo‘yicha kanalda video yoki ovozli chat qilmoqchimiz. Albatta sizlarga ma‘qul bo‘lsa. Qo‘llab bildirib qo‘yarsizlar. (Qaysi mavzularni eshitishni xohlaysizlar, bemalol Izohlarda yozib qoldiring).

Yana Turkiya, Koreya, Yaponiya, Amerika va Buyuk Britaniyada ham o‘qiyotgan do‘stlarimiz borki, ular bilan ham suhbatlar rejalashtiryapmiz. Qo‘llab tursangiz bo‘ldi.

Hurmat bilan @Sharqshunos_tarixchi jamoasi👍

Fashizm qanday ishlaydi? | birinchi qism

Fashizm – bu yetakchi kulti. U immigrantlar, so‘lchilar, liberallar, ozchiliklar, gomoseksuallar va ayollar tomonidan keltirilgan “xo‘rlik” oldida milliy tiklanishni va’da qiladi. Fashist yetakchi ommaviy axborot vositalari, madaniyat va maktablar “bu kuchlar” tomonidan bosib olindi, deydi va kuchli, zo‘ravon javob kerakligini aytadi.

Fashizm o‘ng qanotga xos bo‘lib, ultra-millatchilikka asoslanadi. Ammo so‘l qanotda ham avtoritarizm bor – Stalin va Mao millionlab odamlarni o‘ldirdi. Lekin har yomon narsa fashizm emas. Fashizm o‘ziga xos tuzilma: afsonaviy o‘tmish, propaganda, ierarxiya va qonun-tartib bilan bir butunlikda.

Fashistik rejimlar ko‘pincha demokratik partiyalardan boshlanadi – Hitler ham saylovda ishtirok etgan. Bu harakatlar hokimiyatga kelishdan oldin ijtimoiy-siyosiy shaklda paydo bo‘ladi.

Afsonaviy o‘tmish: Millatchilik “buyuk o‘tmish”ni idealizatsiya qiladi. Fashizmda esa bu o‘tmish harbiy qudrat va hukmron guruhning boshqalar ustidan ustunligi bilan belgilanadi. Yetakchi: “Bu sizdan so‘lchilar tomonidan tortib olindi”, deydi.

Propaganda: Fashistik propaganda “do‘st/dushman” farqiga asoslanadi. Raqib – millat uchun xavf, “boshqa”. Ular hokimiyatda bo‘lsa, millatni buzadi.

Kult: Hitler: “Fan millatni mustahkamlash uchun xizmat qilsagina foydali”. Yetakchi haqiqatni belgilaydi, tajriba va haqiqat uning hokimiyatiga tahdid.

Haqiqat: Demokratiyaning markazi – haqiqat. Yolg‘on bilan erkinlik yo‘q. Shimoliy Koreya xalqi “Aziz Yetakchi”ga ovoz beradi, chunki ularga yolg‘on aytilgan. Tenglik ham haqiqatsiz bo‘lmaydi – siyosiy tenglik hokimiyatga haqiqatni aytishdir.

Ierarxiya: Irqchilik – bir guruh boshqasidan yaxshi degan yolg‘on. Fashizmda ierarxiya markaziy: “Bu din, bu irq, bu jins yaxshi”. Keyin odamlar o‘z o‘rnini yo‘qotishdan qo‘rqadi. Hukmron guruh “tenglik qurboni” sifatida ko‘rsatiladi – nemis xristianlari yahudiylarga, oq amerikaliklar qora tanlilarga, erkaklar feminizmga qarshi qo‘yiladi.

Qonun va tartib: Fashizmda qonun adolat emas. Hukmron guruh tabiatan “qonunga rioya qiladi”, ozchilik esa “qonunbuzar”. Yetakchi qonunni buzolmaydi.

Fashist yetakchi dunyoning har yerida: “Ayollaringiz va bolalaringiz xavf ostida. Menga ovoz bering, men himoya qilaman”, deydi. Konservatorlarni transgender huquqlari yoki gomoseksualizm bilan qo‘rqitadi: “Bu tenglik emas, ular sizning oilangizga hujum qilmoqda”.

Shahar-qishloq: Shahar – buzuqlik, immigrantlar, jinoyatlar bilan to'lib yotibdi. Qishloq – sof mehnatkashlar o'lkasi.

Erkin mehnat: “Mehnat ozod qiladi” – Osventsim darvozalaridagi yozuv. Ozchilik va so‘lchilar “dangasa”, deb e'lon qilinib, ular mehnatga majburlanadi. Fashizmda mehnat – fazilat, nogironlar esa “qiymatsiz” deb o‘ldirilgan.

Bu elementlar alohida fashizm emas, lekin birlashganda xavfli. Konservatorlar “Oilangiz xavf ostida, menga ovoz bering” degan chaqiriq bilan fashizmga jalb qilinadi. Xavf shu yerda boshlanadi.

Mavzu bo'yicha kengroq quyidagi linkda o'qishingiz mumkin.

© Bilolxoʻja tayyorladi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

TURKIY DAVLATLAR TASHKILOTI HAQIDA

Men ko‘plab turkiy davlatlar fuqarolari va hukumatlarining TDТ (Turkiy Davlatlar Tashkiloti) bo‘yicha optimizmini baham ko‘rmayman. Mening fikrim oddiy: bu tashkilot faqat Yevropani arzon resurslar va Xitoy bilan transport yo‘laklari bikan ta’minlash uchun tuzilgan. Ya’ni, Xitoydan Yevropagacha bo‘lgan hudud shunchaki energiya resurslari va tovarlarni bir tomondan ikkinchi tomonga oqizadigan yo‘ldir. Savol tug‘iladi: bu evaziga turkiy davlatlar nima oladi? Ular ishlab chiqaruvchiga aylanishadimi? Ular jahon texnologiyalarining yetakchilari safida bo‘ladimi? Ularning o‘z ilg‘or iqtisodiyoti bo‘ladimi? Javob oddiy – yo‘q.

Chunki, mohiyatan, turkiy davlatlar nafaqat protestant, balki katolik G‘arbga ham, bir tomondan, to‘liq qaram bo‘ladi. Ikkinchi tomondan esa, buddaviy-konfutsiylik ruhidagi Uzoq Sharqqa tobe bo‘ladi. Chunki ilg‘or texnologiyalar, ishlab chiqarish, bank va iqtisodiy sohalar aynan o‘sha hududlarda joylashadi.

Shunday ekan, turkiy davlatlar G‘arb va Sharqning yarim mustamlakasidan boshqa narsa bo‘lmaydi. Siyosiy mustaqillik haqida ham gap bo‘lishi mumkin emas. Turkiy davlatlar qanday qilib siyosiy jihatdan mustaqil bo‘la oladi, agar ular rivojlangan davlatlarning xomashyo va transport ilovasi bo‘lib qolsa?

Aytgancha, aynan shu roldan Rossiya bosh tortmoqda. Shu sababli u G‘arb bilan ziddiyatda va Xitoy bilan ham munosabatlari noaniq. Shu bois, ushbu rolga muqobil sifatida aynan turkiy davlatlar tanlangan – ular esa bunga rozilik bildirmoqda. Aslida esa bu – rivojlangan mamlakatlarning yarim mustamlakasi, kelajakda esa to‘liq mustamlakasiga aylanishga rozilikdir.

Boshqacha bo‘lishi ham mumkin edi. Ya’ni, agar turkiy davlatlar ishlab chiqarish quvvatlari, iqtisodiyot, fan va texnologiyalarni o‘zlariga ko‘chirishda qat’iy tursa, buning uchun harakat qilsa edi. Agar ular bu sohalarni o‘z yurti doirasida rivojlantirib, dunyo miqyosida real o‘yinchiga aylanishni maqsad qilsa edi. Ammo hozircha bu borada hech qanday loyiha ham, tashabbus ham yo‘q.

Gap faqat G‘arb va Sharq manfaatlariga xizmat qilish haqida bormoqda.
Qisqasi, TDТ bu – amalda Arab Davlatlari Ligasi (ADL)ning nusxasi. U yerda ham allaqachon xuddi shunday holat yuzaga kelgan – G‘arb manfaatlariga xizmat qilish. Ya’ni, arab davlatlari mutlaqo sharmandali bir holatga tushib qolgan. Xuddi shunday rol TDТga ham belgilangan. Demak, bunday tashkilotda turklar ulug‘ligi haqida gap bo‘lishi mumkin emas. Xonlar, xoqonlar, o‘g‘uzlar, qipchoqlar, chig‘atoylar tiklanishi haqidagi rivoyatlar shunchaki mif. Hech qanday Usmoniylar yoki G‘aznaviylar imperiyasi – 2 bo‘lmaydi. Yuqorida aytilgan manzara yuz beradi, xolos.

✍️ Muallif: Aydin Ali-zoda — ozarbayjonlik dinshunos, falsafa tarixchisi, madaniyatshunos, tarixchi, polemist va yozuvchi.

Manba

P.S Ushbu gaplarni turkiylik elementlaruga juda katta urg‘u berilayotgan hozirgi paytda qabul qilish qiyin yoki bu fikrlarga qarshi gaplar aytilishi tabiiy. Lekin ozarbayjonlik mutaxasisning yuqoridagi fikrlarini sog‘lom aql bilan o‘ylab ko‘rish kerak deb hisoblayman.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

TURKIY DAVLATLAR TASHKILOTI HAQIDA

Men ko‘plab turkiy davlatlar fuqarolari va hukumatlarining TDТ (Turkiy Davlatlar Tashkiloti) bo‘yicha optimizmini baham ko‘rmayman. Mening fikrim oddiy: bu tashkilot faqat Yevropani arzon resurslar va Xitoy bilan transport yo‘laklari bikan ta’minlash uchun tuzilgan. Ya’ni, Xitoydan Yevropagacha bo‘lgan hudud shunchaki energiya resurslari va tovarlarni bir tomondan ikkinchi tomonga oqizadigan yo‘ldir. Savol tug‘iladi: bu evaziga turkiy davlatlar nima oladi? Ular ishlab chiqaruvchiga aylanishadimi? Ular jahon texnologiyalarining yetakchilari safida bo‘ladimi? Ularning o‘z ilg‘or iqtisodiyoti bo‘ladimi? Javob oddiy – yo‘q.

Chunki, mohiyatan, turkiy davlatlar nafaqat protestant, balki katolik G‘arbga ham, bir tomondan, to‘liq qaram bo‘ladi. Ikkinchi tomondan esa, buddaviy-konfutsiylik ruhidagi Uzoq Sharqqa tobe bo‘ladi. Chunki ilg‘or texnologiyalar, ishlab chiqarish, bank va iqtisodiy sohalar aynan o‘sha hududlarda joylashadi.

Shunday ekan, turkiy davlatlar G‘arb va Sharqning yarim mustamlakasidan boshqa narsa bo‘lmaydi. Siyosiy mustaqillik haqida ham gap bo‘lishi mumkin emas. Turkiy davlatlar qanday qilib siyosiy jihatdan mustaqil bo‘la oladi, agar ular rivojlangan davlatlarning xomashyo va transport ilovasi bo‘lib qolsa?

Aytgancha, aynan shu roldan Rossiya bosh tortmoqda. Shu sababli u G‘arb bilan ziddiyatda va Xitoy bilan ham munosabatlari noaniq. Shu bois, ushbu rolga muqobil sifatida aynan turkiy davlatlar tanlangan – ular esa bunga rozilik bildirmoqda. Aslida esa bu – rivojlangan mamlakatlarning yarim mustamlakasi, kelajakda esa to‘liq mustamlakasiga aylanishga rozilikdir.

Boshqacha bo‘lishi ham mumkin edi. Ya’ni, agar turkiy davlatlar ishlab chiqarish quvvatlari, iqtisodiyot, fan va texnologiyalarni o‘zlariga ko‘chirishda qat’iy tursa, buning uchun harakat qilsa edi. Agar ular bu sohalarni o‘z yurti doirasida rivojlantirib, dunyo miqyosida real o‘yinchiga aylanishni maqsad qilsa edi. Ammo hozircha bu borada hech qanday loyiha ham, tashabbus ham yo‘q.

Gap faqat G‘arb va Sharq manfaatlariga xizmat qilish haqida bormoqda.
Qisqasi, TDТ bu – amalda Arab Davlatlari Ligasi (ADL)ning nusxasi. U yerda ham allaqachon xuddi shunday holat yuzaga kelgan – G‘arb manfaatlariga xizmat qilish. Ya’ni, arab davlatlari mutlaqo sharmandali bir holatga tushib qolgan. Xuddi shunday rol TDТga ham belgilangan. Demak, bunday tashkilotda turklar ulug‘ligi haqida gap bo‘lishi mumkin emas. Xonlar, xoqonlar, o‘g‘uzlar, qipchoqlar, chig‘atoylar tiklanishi haqidagi rivoyatlar shunchaki mif. Hech qanday Usmoniylar yoki G‘aznaviylar imperiyasi – 2 bo‘lmaydi. Yuqorida aytilgan manzara yuz beradi, xolos.

✍️ Muallif: Aydin Ali-zoda — ozarbayjonlik dinshunos, falsafa tarixchisi, madaniyatshunos, tarixchi, polemist va yozuvchi.

Manba

P.S Ushbu gaplar Turkiylik elementiga juda katta urg‘u berilayotgan hozirgi paytda inkor qilinishi yoki qarshi gaplar aytilishi tabiiy. Lekin ozarbayjonlik mutaxasisning yuqoridagi fikrlarini sog‘lom aql bilan o‘ylab ko‘rish kerak.
Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Indoneziyada Islom Dinining Tarqalishi: Tarixiy Jarayon va Omillar

Indoneziya - dunyodagi eng katta musulmon aholisiga ega bo'lishi bilan ajralib turadigan mamlakat. Aholisining 90 foizdan ortig'i (taxminan 245 million kishi) islom diniga e'tiqod qiladi. Bu holat qanday qilib shakllanganini tushunish uchun mamlakatning boy tarixiga nazar tashlash lozim.

Islomning Dastlabki Kirib Kelishi (7-13-asrlar)

Islom dinining Indoneziya arxipelagiga kirib kelishi asosan arab va hindistonlik savdogarlar orqali amalga oshgan. Bu jarayon 7-asrdan boshlangan bo'lsa-da, asosiy tarqalishi 13-asrga to'g'ri keladi. Tarixiy manbalarga ko'ra, birinchi marta Sumatraning shimoliy qirg'oqlarida islom dinining izlari paydo bo'lgan.

Ayniqsa, 1297-yilda vafot etgan Samudra Pasai sultoni Malik as-Salihning qabri bu boradagi eng qadimgi dalil hisoblanadi. Shu davrda yashab o'tgan sayyoh Marko Polo o'z yozuvlarida Sumatrada musulmon jamoalari mavjudligini qayd etgan.

Dinning Tarqalish Sabablari

Islom dinining tez tarqalishiga bir qator omillar ta'sir ko'rsatgan:

Iqtisodiy manfaatlar: Musulmon savdogarlar bilan mustahkam aloqalar o'rnatish mahalliy aholi uchun iqtisodiy jihatdan foydali bo'lgan.

Diniy bag'rikenglik: Sufiylikning o'ziga xos talqini mahalliy aholi uchun qabul qilinishi oson bo'lgan.

Ijtimoiy adolat: Islomning tenglik g'oyalari jamiyatning quyi tabaqalari orasida keng tarqalgan.

Islom dinining tarqalishi uch bosqichda amalga oshgan:

Dastlabki bosqich (13-15 asrlar): Sumatra va Malayziya yarim orolidagi qirg'oq bo'yi hududlarda tarqalgan.

Ikkinchi bosqich (15-16 asrlar): Java orolida Demak Sultonligining paydo bo'lishi bilan keng yoyilgan.

Uchinchi bosqich (16-19 asrlar): Sulavesi, Molukka va boshqa kichik orollarga yetib borgan.

Qiziqarli jihati shundaki, islom dinining kirib kelishi mahalliy madaniyatni butunlay yo'q qilmagan. Aksincha, ikkala madaniyatning uyg'unlashuvi natijasida yagona indoneziya madaniyati shakllangan. Masalan:

Wayang kulit (an'anaviy soya teatr) asarlarida islomiy mavzular qo'llana boshlangan.

Gamelan musiqasi diniy marosimlarning ajralmas qismiga aylangan.

Bali orolida hindu dinining saqlanib qolishi mamlakatning diniy xilma-xilligini namoyon etadi.

Mustamlakachilik Davri (1602-1945)

Gollandiyalik mustamlakachilarning kelishi islom dinining rivojlanishiga qiyinchiliklar tug'dirdi. Biroq, bu davrda ham:

Pesantrenlar (an'anaviy islom maktablari) tarmog'i kengayib bordi.

Haj ziyorati orqali Yaqin Sharq bilan aloqalar saqlanib qoldi.

1912-yilda tashkil etilgan Muhammadiyah tashkiloti zamonaviy islomiy tafakkurni rivojlantirdi.

Zamonaviy Davr

Mustaqillikdan keyin islom dinining o'rni yanada mustahkamlandi. Bugungi kunda:

Mamlakat konstitutsiyasida 6 ta din rasman tan olingan bo'lsa-da, islom ustunlik qiladi.

Aceh viloyati - shariat qonunlari qo'llaniladigan yagona hudud.

"Islam Nusantara" kontseptsiyasi - mahalliy madaniyat bilan uyg'unlashgan islom modeli sifatida targ'ib qilinmoqda.

Indoneziyada islom dinining keng tarqalishi nozik strategiya va uzoq muddatli jarayon natijasidir. Bu yerda din mahalliy madaniyat bilan uyg'unlashgan, zo'ravonliksiz va asta-sekin tarqalgan. Aynan shu yondashuv Indoneziyani dunyodagi eng yirik musulmon mamlakatiga aylantirishga yordam bergan.

© Bilolxoʻja tayyorladi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

🗺Markaziy Osiyo va O‘rta Osiyo, bu so'zlar bir biridan qanday farq qiladi?

Batafsil....

🗺Markaziy Osiyo va O‘rta Osiyo, bu so'zlar bir biridan qanday farq qiladi?

Batafsil....

​​🇺🇿 🇪🇺 Markaziy Osiyo – Yevropa Ittifoqi sammiti. Nima uchun aynan Samarqand?

O‘zbekiston o‘zining hamkorlik aloqalarini diversifikatsiya qilishga intilmoqda va Yevropa bilan munosabatlarini tobora mustahkamlab bormoqda.

Ayniqsa, Fransiya bilan aloqalar juda jadal rivojlanmoqda. Yaqinda, 2025-yil 12-mart kuni, Shavkat Mirziyoyev Parijda Emmanuel Makron bilan uchrashdi. Uchrashuv natijasida mamlakatlar o‘rtasida strategik sheriklik to‘g‘risidagi hujjat imzolandi. Shuningdek, Mirziyoyev Germaniya, Italiya va Vengriyaga tashrif buyurib, turli iqtisodiy kelishuvlarga erishdi.

2024-yil noyabr oyida Toshkent Yevropa va Markaziy Osiyoning biznes faolligi markaziga aylandi. Bu yerda Yevropa-Iqtisodiy Hamkorlik Uyushmasi (EUROUZ) tomonidan tashkil etilgan Yevropa Iqtisodiy Kunlari o‘tkazildi.


Bugungi kunda Yevropa Ittifoqi O‘zbekistonning eng yirik savdo hamkoridir. So‘nggi yillarda ikki tomonlama savdo hajmi sezilarli darajada oshdi: 2016-yilda $2 milliard bo‘lsa, 2024-yilga kelib $6,4 milliardga yetdi.

Hozirda O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqi mablag‘lari bilan faoliyat yuritayotgan 1000 dan ortiq korxona mavjud bo‘lib, umumiy investitsiyalar hajmi €30 milliarddan oshadi.
Yevropa Ittifoqi, shuningdek, O‘zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish jarayonini qo‘llab-quvvatlab, mamlakatning global iqtisodiyotga integratsiyasiga yordam bermoqda. 2024-yil aprel oyida esa O‘zbekiston va YI o‘rtasida o‘zaro anglashuv memorandumi (MoU) imzolandi, bu esa strategik hamkorlikning yangi bosqichini boshlab berdi.

📎 O‘zbekistonning Yevropa bilan strategik hamkorligini mustahkamlashda 2025-yil 3–4-aprel kunlari Samarqandda bo‘lib o‘tadigan Markaziy Osiyo – Yevropa Ittifoqi sammiti muhim rol o‘ynaydi. Unda Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqining asosiy yetakchilari ishtirok etishi kutilmoqda, bu esa O‘zbekistonning mintaqadagi o‘rnini yana bir bor tasdiqlaydi.
@Geosiyosiy_manzaralar

​​#siyosatshunoslik

Men siyosatshunos va iqtisodchi Roman Inozemtsevning "Rossiya milliy g'oyasi" kitobini biroz varaqladim. Muallif kitobida konservatizmning mohiyatini to'g'ri tasvirlaydi:

“Har qanday mafkura, hokimiyat uchun kurash bosqichida qanday bo'lishidan qat'i nazar, hokimiyatga kelganidan so'ng, asta-sekin, lekin ishonch bilan konservatizmga aylanib boradi.

Chunki ular o'tmishdagi "to'g'ri" liberallar yoki sotsialistlarning merosxo'rlari hisoblanishadi va hokimiyatni egallagach uni bo'lishishni xohlamay qoladilar.

Shuning uchun konservatizm o'z e'tiborini doimo "yorqin va buyuk" bo'lgan o'tmishga qaratadi. Va shuning uchun konservatizm hech qachon kelajakka ega emas va bo'lishi ham mumkin emas.

Gap shundaki, mamlakatning ob'ektiv manfaatlari bilan siyosatchilarning sub'ektiv manfaatlari o'rtasida tanlov qilishda siyosatchilar, qoida tariqasida, ikkinchisini tanlaydilar, ayniqsa ularning ko'pchiligi bu manfaatlar doimo mos kelishiga chin dildan ishonishadi. Shunga ko'ra, ijtimoiy liftlar ishlamay qoladi, elita turg'unlashadi va elita bilan birga jamiyat ham turg'unlashadi.

Konservatizm g'alaba qozongan mamlakatlar haqiqatda rivojlanishdan to'xtaydi va tanazzulga yuz tutadi, bu esa elitaning tanazzulga uchrashiga, inqirozlarga olib keladi va natijada elitaning tubdan o'zgarishi boshlanadi, qanday qilib deysizmi? Inqilob yo‘li bilan.

Shu bilan birga, elita tabiatida umumiy ommadan ajralib turish istagi bor. Bunda elita aql va islohotlar bilan emas, balandparvoz va‘dalar, qama qamalar, va yemagan islohotlari bilan ajralib turadi.

Shu tariqa ular hashamatli va namoyishkorona qonunlarni buzish bilan ajralib turish va “to‘polon”lar orqali boshqalardan ustun ekanliklarini ko‘rsatishadi. Muammo shundaki, bunday xatti-harakatlar elita himoya qilishi va o'zlarini ushbu mafkura dogmalariga rioya qilishning namunasi sifatida ko'rsatishi kerak bo'lgan mafkuraning bankrotligiga olib keladi.

Konservatizm, bir xil odamlarni va bir xil tartibni saqlashga qaratilgan mafkura bunday xatti-harakatlarning shakllanishiga eng mos keladi. Shuning uchun konservatizm, qaysi dogmadan kelib chiqqan bo'lishidan qat'i nazar, bu dogmaning bankrotligi bilan yakunlanadi. "Konservatizm - bu keksalik, keyin o'lim."

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Geosiyosiy_manzaralar

https://t.me/sharqshunos_tarixchi/1947

Shu maqolani o‘qib qo‘yinglar

O‘rta asrlardagi islom davlati uchun Rimning ahamiyati

Dastlabki Usmonli turklar davlati nafaqat islom olamining geografik chekkasida joylashgan edi, balki o‘zining inqilobiy g‘oyalari bilan ham ajralib turardi. Bu g‘oyalar xarizmatik avliyolar va ularning tariqatlari, olimlar hamda noma’lum sarguzashtlar olamiga oshufta bo‘lgan kishilar tomonidan ilgari surilgan.

Turkiyalik tarixchi Husayn Yilmaz (Hüseyin Yılmaz) o‘zining Usmonli siyosiy tafakkuriga bag‘ishlangan kitobida shunday yozadi:
Usmonlilarning o‘ziga xosligi ularning Rim bilan bo‘lgan aloqasida namoyon bo‘lgan.

Usmonlilarning qudrati ortgani sayin, ularning Rum (Rim) bilan bo‘lgan aloqasi sulolaning eng ajralib turuvchi belgisiga aylandi. Bu esa "sulton ar-Rum" unvonining qabul qilinishida o‘z aksini topdi. Mazkur unvon ilgari Saljuqiylar tomonidan ishlatilgan edi. XVI asrga kelib, tarixiy manbalar Usmonlilarning Rum bilan bog‘liqligini ularning boshqa barcha islomiy sulolalardan ustunligi va betakrorligi timsoli sifatida ta’riflay boshladi.

Rum faqatgina ma’lum bir hudud yoki Rim imperiyasining siyosiy merosi emas edi. U kosmologik jihatdan belgilangan bir makon bo‘lib, o‘z aholisi va osmoniy kuchlar bilan alohida bog‘langan yurt sanalgan. Bu bog‘liqlik Rum aholisiga xos fazilatlar, ilohiy rejaning imtiyozli ishtirokchilari maqomi va tarixiy jarayonlarga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatish salohiyatini baxsh etgan.

Usmonli elitasining nazarida "rumiy" bo‘lish shunchaki muayyan hududda yashash degani emas, balki tanlangan jamiyatga mansublik belgisini anglatgan. Bu jamiyat esa: Axloqiy fazilat,
Aql-idrok, Ma’naviy va jismoniy mahorat, Davlat boshqaruvidagi yuksak san’at bo‘yicha boshqa barcha jamoalardan ustun hisoblangan.

Garchi sulolaning kelib chiqishiga oid genealogik rivoyatlar mavjud bo‘lsa-da, Usmonlilarning buyukligi haqidagi bashoratlar va ilohiy ilhomlar asosan Rumga bog‘liq qilib talqin qilingan, turklar esa deyarli tilga olinmagan. Shu bois xalq rivoyatlaridan tortib tafsir va hadis sharhlarigacha bo‘lgan adabiy merosda Rum ilohiy yuksaklik, ilohiy rahmat maskani va islom esxatologiyasining yakuniy sahnasi sifatida tasvirlangan.

Shu jumladan, messianistik (mahdaviy) g‘oyalar ham bu yer bilan bog‘liq holda tushuntirilgan.

Xulosa: Usmoniylar imperiyasi nafaqat xalifalik merosxo‘ri, balki Rim imperiyasi vorisi sifatida G‘arb-u Sharqda shuhrat topdi. Bu unga har ikkala jamiyatlarning falsafasini o‘zida mujassamlashtirishga olib keldi. Bu fenomenal hodisa bugungi Turk millatida yaqqol seziladi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​"Bosmachilar" (Aslida vatan qahramonlari) yetakchilarining nomlari va ijtimoiy-madaniy kontekst tahlili.

⚔Qo‘rboshilar (“Bosmachilar” harakati yetakchilari) haqidagi qiziqarli ma’lumot materialida ularning nomlariga tahliliy yondashish berilgan. Shaxs nomiga an'anaviy ravishda qo'shiladigan, uning sifat xususiyatlarini o'z ichiga olgan turli xil ta'riflarni tahlil qilish Qo‘rboshining ijtimoiy portretini: ularning millati, jismoniy qiyofasi, ijtimoiy mavqei, ijtimoiy ahamiyati, kasbini to'liqroq qayta yaratishga imkon berdi.

🛡Demak, “bek”, “xon”, “mir”, “sayid”, “boy”, “boyvachcha”, “biy”, “abdul”, “qul” ta’riflari qo‘rboshining ijtimoiy kelib chiqishidan dalolat beradi.

✏️ "Amir-al-muslimin”, “amir-lashkarboshi”, “lashkarboshi”, “qo‘rboshi”, “ponsad”, “to‘qsabo”, “to‘pchiboshi”, “mingboshi”, “yuzboshi”, “dodhoh”, “devonbegi”, “ qorovulbegi, “amin”, “qo‘mondon”, “sarkor”, “poshsho”, “chovush”, “parvonachi”, “miroxur” ularning harbiy unvonini yoki fuqarolik darajasini bildirgan.

📿"Mulla", "eshon", "domulla", "so'fi", "qo'zi", "muftiy", "xo'ja", " xujayin”, “xoji”, “tura”, “avliyo”, “pir”, “Mirzo”, “oxun”, “qori”, “xalifa”, “maxdum”, “maxsum”, “afandi” din arboblari bo'lgan Qo‘rboshilarning ismlari ularning ma'naviy darajalari haqida ko'rsatmalar bilan to'ldirilgan bo'lsa: - keyin o'shalarga Ulardan kim jasorati uchun xalq e’zoziga sazovor bo‘lsa, albatta “pahlavon”, “polvon”, “fidoyi”, “bahodir”, “botir”, “qahramon”, “g‘oziy”, “dev” kabi so‘zlar qo‘shilgan.

🪓Ismga “dehqon”, “mirob”, “qassob”, “meshkobchi”, “eqchi”, “simchi”, “baxshi”, “tabib”, “miltiqsoz”, “usta” so‘zlarining qo‘shilishi qo‘rboshining tinchlik davridagi holati va kasbiy sohasini belgilab bergan.

Ba'zi ismlar shaxsning millati va jinsi ta'riflari bilan birga kelgan: "o'zbek", "qirg'iz", "qo'zoq", "turk", "qarluq", "qalmoq", "nug‘ay", "mitan", "loqay", "yovmut, "Uris" va boshqalar.

Ularning oila va jamiyatdagi o‘rni: “bola”, “aka”, “dada”, “ota”, “buva”, “chol”, “to‘g‘a”, “sag‘ir”, “gadoy”, “kichik”, “katta”; ularning tashqi koʻrinishini esa “ko‘r”, “kal”, “cho‘loq”, “puchuq”, “qutir”, “devona”, “doʻst”, “buqoq”, “dardak”, “gazak”, “lochin”, “quloq” ”zuhra”, “oq”, “qora”, “sariq” va boshqa shu kabi so‘zlar orqali ifodalangan.

Nomlarga qo‘shilgan ta’riflar (kuzatishlarga ko‘ra, ularning soni 100 dan ortiq bo‘lgan) asosida barcha materiallarni umumlashtirish tufayli Qo‘rboshi kompozitsiyasi Turkiston jamiyatining butun ijtimoiy palitrasini aks ettirgan degan xulosaga kelish mumkin. Bular, asosan, badavlat kishilar – beklar, ruhoniylar, o‘rta tabaqadan bo‘lgan, mardligi, jasorati, Vatanga sadoqati tufayli o‘z vatandoshlari orasida hurmat va obro‘-e’tiborga sazovor bo‘lgan, hech ikkilanmasdan ozodlik bayrog‘i ostida yurt himoyasiga turganlar edi. Ular Turkiston mustaqilligi uchun kurashganlar.

Manba: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi. Turkiston XX asr boshlarida: Milliy istiqlolning kelib chiqish tarixi haqida.

Kanalga obuna bo‘ling
✒️@Sharqshunos_tarixchi

Global Terrorizm Indeksi 2025

Terrorizm kengaymoqda…
Global Terrorizm Indeksining (GTI) 12-yillik hisobotiga ko‘ra, terrorchilik hujumlari sodir bo‘lgan mamlakatlar soni 58 tadan 66 taga yetdi. Bu deyarli o‘n yillik davomida kuzatilgan yaxshilanishlarga ortga qaytish bo‘lib, 45 ta davlatda ko‘rsatkichlar yomonlashgan. G‘arb davlatlarida so‘nggi besh yil ichida sodir bo‘lgan halokatli hujumlarning 93% ini yakka shaxslar amalga oshirgan.

Asosiy xulosalar:
➡️ Saxel mintaqasi – terrorizm markazi bo‘lib qolmoqda, bu hududdagi hujumlar dunyo bo‘yicha terror qurbonlarining 51% ini tashkil etadi.

➡️ IShID (ISIS) dunyodagi eng xavfli terror guruhi bo‘lib qolmoqda – 22 mamlakatda 1 805 kishining o‘limiga sabab bo‘lgan.

➡️ Tahrik-i-Tolibon Pokiston (TTP) eng tez kengayib borayotgan guruhga aylandi – terrorchilik hujumlarida halok bo‘lganlar soni 90% ga oshgan.

➡️ G‘arbiy Yevropada hujumlar soni ikki baravar ortgan, shuningdek, terrorchilik hujumlarida gumon qilingan shaxslarning 20% i voyaga yetmaganlar.

➡️ Natijada Antisemitizm va islomofobiya keskin kuchaygan – AQShda antisemitik hujumlar 200%, islomofobik hujumlar esa 300% ga oshgan.

Yakka ijrochilar va onlayn radikallashuv

G‘arb davlatlarida sodir bo‘layotgan aksariyat terrorchilik hujumlari yakka shaxslar tomonidan amalga oshirilmoqda, ular esa asosan ijtimoiy tarmoqlar, videoo‘yinlar va messenjerlar orqali radikallashadi.

Algoritmlar foydalanuvchilarni ekstremistik mazmundagi kontentga yo‘naltirayotgani tufayli terrorizmga qarshi kurash yanada murakkablashmoqda.

Saxel: chuqurlashayotgan inqiroz

Zaif boshqaruv, etnik ziddiyatlar va tabiiy resurslar (oltin, uran) ustidan kurash – bu mintaqada terrorizm rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratmoqda.

Burkina-Faso terrorchilik qurbonlari bo‘yicha dunyoda yetakchi bo‘lib, umumiy qurbonlarning 20% ini tashkil qiladi.

Yaqin Sharq: beqarorlik saqlanib qolmoqda
Hujumlar soni 7% ga kamayganiga qaramay, G‘azo mojarosi keskinlikni kuchaytirgan. Isroil va Suriya terrorizm ta’siri bo‘yicha dunyoning eng og‘ir ahvoldagi 10 davlati qatoriga kiradi.

Texnologiyalar terror xizmatida

IShID kabi guruhlar sun’iy intellekt (AI), kriptovalyutalar va shifrlangan platformalar yordamida targ‘ibot, yollash va moliyalashtirish ishlarini olib bormoqda. Bu esa maxsus xizmatlar uchun yangi tahdidlarni yuzaga keltirmoqda.

Xulosa

Terrorizm texnologiyalar va ijtimoiy keskinlikdan foydalangan holda evolyutsiyalanmoqda. Unga qarshi kurash faqat harbiy choralar bilan cheklanmasligi, balki ziddiyatlarning chuqur ildizlari bartaraf etilishi ham muhimdir.

📌 Manba: Global Terrorism Index 2025, Institute for Economics & Peace.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Tolibon o‘z qizlarini Shotlandiyadagi ta’lim markaziga yubormoqda

Shotlandiyalik aktyor Devid Xeyman (David Hayman) “Tolibon” harakati a’zolari tomonidan u boshqarayotgan Spirit Aid nomli xayriya tashkilotiga o‘z qizlarini yuborayotganini ma’lum qildi.

Seshanba kuni Herald nashri tomonidan e’lon qilingan xabarga ko‘ra, ushbu maktabda Tolibon rahbarlarining taxminan 80 nafar qiz va o‘g‘il bolalar tahsil olmoqda.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Markaziy Osiyo xalqlari o‘ylaganimizdan ko‘ra ancha yaqinroq

So‘nggi genetik tadqiqotlar shuni tasdiqladiki, Markaziy Osiyoning qadimgi madaniyatlari o‘zaro yaqin aloqalarda bo‘lgan va umumiy ildizlarga ega.

🔬 Tuvaning "Qirollar vodiysi" hududidagi Chingetey I yodgorlik majmuasidan topilgan ko‘chmanchining genetik tahlili uning Qozog‘istondagi Tasmola madaniyati vakillari hamda Xitoyning Shinjon hududida yashagan ilk temir davri chorvadorlari bilan yaqinligini ko‘rsatdi.

Tadqiqot, shuningdek, Arjan-2 nekropolidagi dafn qilingan shaxslar bilan ehtimoliy qarindoshlik aloqalarini ham aniqladi.

☝️ Ushbu ma’lumotlar Markaziy Osiyoning sivilizatsiyalar chorrahasi sifatida muhim rol o‘ynaganini yana bir bor isbotlaydi hamda mintaqa xalqlari o‘ylaganimizdan ko‘ra ko‘proq umumiylikka ega ekanligini tasdiqlaydi.

Umumiy ildizlar, tarixiy taqdirlarning tutashuvi va ming yilliklar davomida yonma-yon yashash – bu shunchaki poetik iboralar emas, balki ilmiy haqiqatdir.

Manba: BMC Genomics jurnalida chop etilgan "Valley of the Kings" (Qirollar vodiysi), Tuva, Chinge-Tey I dafn majmuasidagi elita ko‘chmanchi jangchisining qadimgi DNK tahlili nomli ilmiy tadqiqot.

(Manba: "Doroga lyudey" kanalidan olingan.)

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Afg‘onistonning mashhur ayollari

Afg‘oniston tarixida muhim iz qoldirgan ba’zi taniqli ayollar. Ushbu ro‘yxat to‘liq emas, ammo u afg‘on ayollarining mamlakat taraqqiyotiga qo‘shgan turli hissalarini yoritib beradi.

🌸 Gitti Aroyonpur – Afg‘onistondagi ilk ayol jurnalist, 1950-yillarda matbuot sohasida faoliyat olib borgan.

🌷 Zarifa G‘afforiy (1992-yilda tug‘ilgan) – Afg‘onistonning eng yosh shahar hokimlaridan biri, Maydonshahr shahrini boshqargan, shuningdek, Afg‘oniston Mudofaa vazirligida ishlagan.

🌸 Latifa Nabizoda – Afg‘onistondagi ilk ayol uchuvchilardan biri, havo kuchlari polkovnigi, Mi-17 vertolyotini boshqargan.

🌸 Malolay Joya (1978-yilda tug‘ilgan) – siyosatchi, yozuvchi, Afg‘onistonning eng nufuzli ayollaridan biri. Hukumat tarkibidagi jangarilar ta’sirini ochiq tanqid qilgan.

🌷 Malika Fayz – Afg‘onistonning birinchi rassomi, shaxsiy ko‘rgazma uyushtirgan.

💐 Maryam Duroniy (1987-yilda tug‘ilgan) – inson huquqlari himoyachisi, "Ayollar ovozi" radiosi asoschisi, 2012-yilda xalqaro "Jasoratli ayol" mukofotini olgan.

🌻 Roya Mahbub – Afg‘onistonning birinchi ayol IT-tadbirkori, Afghan Citadel Software kompaniyasi asoschisi, Time jurnalining “100 ta eng nufuzli shaxs” ro‘yxatiga kiritilgan.

🌷 Sima Samar (1957-yilda tug‘ilgan) – shifokor, inson huquqlari himoyachisi, sobiq ayollar ishlari vaziri. Afg‘onistonning Mustaqil inson huquqlari komissiyasiga rahbarlik qilgan.

🌹 Suraya Pakzod – “Ayollar ovozi” tashkiloti asoschisi, afg‘on ayollariga ta’lim olish va ish topishda yordam bergan.

🌷 Favziya Kufi (1975-yilda tug‘ilgan) – siyosatchi, Afg‘oniston parlamentining birinchi ayol vitse-spikeri, “Qizimga maktublar” kitobi muallifi.

🌹 Furuzan Fano (1969-yilda tug‘ilgan) – shifokor, 2009-yilda Afg‘oniston prezidentligiga nomzod bo‘lgan, ayollar huquqlari himoyachisi.

🌹 Habiba Sarobi (1956-yilda tug‘ilgan) – Afg‘oniston tarixidagi birinchi ayol viloyat gubernatori (Bomianning sobiq rahbari), ayollar huquqlari uchun kurashchi, sobiq ta’lim vaziri.

🌻 Shahla Ato (1959–2015) – siyosatchi, parlament a’zosi, 2009-yilgi prezidentlik saylovlarida nomzod bo‘lgan ikki ayoldan biri. 2015-yilda o‘ldirilgan.

P.S. yaqin kunlarda Afg'oniston tarixidagi mashhur ayollar, ularning faoliyati, siyosat, jamiyat, madaniyat va sport sohasidagi afg‘on ayollari haqida yozilgan va nashrdan chiqishi kutilayotgan Ilmiy risolamizni siz azizlarning e‘tiboringizga havola qilamiz.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

🌙 Ramazon hayiti (arabcha: Eid al-Fitr) – Ramazon oyidagi majburiy ro‘zaning yakunlanishini bildiradi. Bu nom “ro‘zani ochish bayrami” ma’nosini anglatadi.

Musulmonlar Ramazon hayitini ma’naviy yangilanish ramzi deb bilishadi. Ushbu kunda inson yomon istaklardan poklanadi va kelajakda faqat Alloh roziligiga intilish va munosib yaxshi amallar qilishga ahdlashishadi.

🌙 624-yilda ilk bor Ramazon hayiti nishonlangan: o‘sha yili Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) birinchi marta ro‘zani ochish kunini e’lon qilgan.
🍬

Biz o‘zbeklarda bu bayram, qarindoshlarni ziyorat qilish, hayitlik olish, kelin salomlar, xina qo‘yish, shirinliklardan istagancha yeyish kabi bolalik xotiralarini esga soladi. So‘nggi yillarda bu bayramni nishonlashga o‘zgacha e‘tibor qaratilmoqda. Buni ham bir o‘zlikni tiklanishi deb hisoblasak bo‘ladi.

Barchangizga Ramazon Hayiti muborak bo‘lsin.

🖌@Sharqshunos_tarixchi

🏔🛣تنگی تاشقرغان - سمنگان

Tangi Tashqo‘rg‘on — Afg‘onistonning shimolidagi Samangan viloyatida joylashgan, maftunkor daradir. Ushbu darani "Makedonskiy darasi" deb ham atashadi. U mamlakatning shimoliy hududlarini poytaxt Kobul bilan bog‘lovchi muhim yo‘l yoqasida joylashgan.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Qo‘qon xonligining shimoliy chegaralarida Rossiya harbiylari bilan qarama-qarshilik

Qo‘qon xoni Malla-xon o‘zini Markaziy Osiyo turkiy musulmonlarining eng ulug‘i va mustaqil hukmdori sifatida his qilgan ko‘rinadi, chunki u qo‘mondonlari Shodmon Xo‘ja va Kana‘atshohga "kofirlarga" ya‘ni shimoldan kelayotgan ruslarga qarshi yurish qilishni buyurdi.

Ammo ularning harakatlari unchalik muvaffaqiyatli bo‘lmadi va ko‘proq ruslarni emas mahalliy qozoq va qirg‘iz aholisini talashga qaratildi (buni ular zakot va boshqa soliqlarni yig‘ish bahonasida amalga oshirganlar).

Natijada, jabr-zulmga uchragan ko‘chmanchi qozoq va qirg‘iz qabilalari tobora Rossiya protektoratini afzal ko‘rishdi va hatto Qo‘qon qo‘shinlariga qarshi yurishlarda ham qatnashdilar.
Bu borada qozoq biyisi Tursunboyning (adabiy shaklda) Kana‘atshohga murojaati ramziy ahamiyatga ega:

“Biz ham musulmonmiz. Ammo sizning zulmingiz va jabru sitamingiz bois biz kofir ruslarga qo‘shildik. Agar siz musulmonchilikka rioya qilib, islom himoyasiga amal qilsangiz, hali ham kech emas. Bizga [Chirchiq daryosi] bo‘yida yoki boshqa yerda joy ajratib bering, shunda biz kofirlarning balosidan qutulamiz. Biz shunda Allohga ko‘p shukr qilib, Sizga ham Qiyomat kunigacha minnatdorchilik bildirgan bo‘lardik.”

Dastlab, Tursunboyning taklifi Kana‘atshohga ma’qul tushdi. Ammo u rus otryadlari tarkibida boshqa qozoq qabilalarining katta kuchlari ham borligini bilgach, g‘azabini aynan Qo‘qon himoyasiga intilgan qozoqlarga qarata boshladi.
Natijada, Rossiya harbiylari tomonidan olib borilgan puxta o‘ylangan siyosatga qarshi Qo‘qon xonligining noto‘g‘ri siyosati ularning shimoliy chegaralarida nafaqat Rossiya imperiyasi, balki aksariyat qozoq qabilalari bilan ham qarama-qarshilikka olib keldi.

Manba📚:
Babadjanov, B.M. – "Qo‘qon xonligi: hokimiyat, siyosat, din", 2010

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Arab-musulmon olamida Yevropa va G'arbni yomonlash so‘nggi yillarda ancha ildiz otdi. Shunga qaramay paradoksal ravishda ularga intiluvchilar ham.

Bu tendensiyani dunyo olimlari «Barakali Yarimoy»dan «Xavfli orol»ga ko‘chish deb istehzoli bir shaklda ifoda etishmoqda va xuddi shu nomdagi ilmiy kitoblar yaratilmoqda. Arablarning Yevropa mamlakatlariga migratsiyasining eng so‘nggi ma‘lumotlar asosida talqin qilgan shu nomdagi kitobni bizning manbalar ulashadigan ushbu kanalimizdan o‘qishingiz mumkin.

Tadqiqot musulmon mamlakatlaridan kelayotgan migratsiyaning Yevropa aholisining konfessional tarkibini o‘zgarishiga ta’sirini aniqlaydi. Kitob, birinchi navbatda, migratsiya, ijtimoiy geografiya, dinshunoslik, siyosatshunoslik va sharqshunoslik sohalari mutaxassislari, o‘qituvchilar, tadqiqotchilar, oliy ta’lim muassasalari talabalari hamda transchegaraviy migratsiya va u bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy muammolar bilan qiziquvchilar uchun mo‘ljallangan.

🖌@Sharqshunos_tarixchi

Har qanday modernizatsiya g‘arbona tus oladi

Modernizatsiya nazariyotchilari orasida hozirda hukmron qarash shuki, kapitalizm va bozor iqtisodiyoti ta’siridagi iqtisodiy rivojlanish majburiy ravishda g‘arblashuvga olib kelishi shart emas.

Hozirda men Kaliforniya universiteti professori Dipak Lalning kitobini o‘qimoqdaman. Uning fikricha, yevropaliklar kapitalizmdan tashqari, o‘zlari bilan «kosmologik yo‘nalishlar» deb ataydigan tushunchalarni ham olib kelishgan. Bular — G‘arb dunyoqarashining asosi bo‘lgan muayyan e’tiqodlar va qarashlar majmui, masalan, individuallik (shaxsiy mustaqillik).

Biroq, Lal kapitalizmni G‘arb qadriyatlarini o‘zlashtirmasdan ham tatbiq qilish mumkin deb hisoblaydi. Uning so‘zlari bilan aytganda, ko‘plab mamlakatlarga g‘arblashuv emas, balki modernizatsiya kerak. Buning isboti sifatida u Xitoy va Yaponiyani misol qilib keltiradi.
Bu nuqtai nazarni modernizatsiyaning g‘arblashuv bilan tenglashtirilishiga tanqidiy yondashgan Shmu’el Ayzenstadtning «ko‘p modernlik modellari» (multiple modernities) konsepsiyasi ham to‘ldiradi. U jamiyatlarning G‘arb izidan borib, yagona yo‘nalishda rivojlanishi haqidagi fikrni rad etadi.

Aksincha, har bir sivilizatsiya modernizatsiya yo‘lida borib modernizatsiyaning o‘ziga xos modelini yaratadi, bunda u o‘zining madaniy an’analari va xususiyatlarini saqlab qoladi.

Ammo men tarixchi sifatida boshqa fikrdaman
Biroq, men shunday xulosaga keldimki, global miqyosda kapitalizmning shakllanishi bilan boshlangan iqtisodiy o‘zgarishlar barcha mamlakatlarni yagona magistral yo‘lga boshlaydi. Ya’ni, an’anaviy jamiyatlarning madaniy o‘ziga xosliklarini saqlab qolish bunday sharoitda deyarli imkonsizdir.

Kapitalizmning kuchi — uning doimiy ijodiy vayronagarchilik, uzluksiz yangilanish va dinamik taraqqiyot xususiyatlarida bo‘lib, bu jarayonlar jamiyatning umumiy farovonligini oshirish bilan birga sodir bo‘ladi. Uning ta’siri ostida barcha davlatlar o‘xshash natijalarga duch keladi: ya‘ni Axloqiy qadriyatlarning liberallashuvi,
Demokratik boshqaruvga ehtiyoj ortishi,
Dindorlik darajasining pasayishi.

Bu holatni Ronald Inglehart o‘z tadqiqotlarida ilmiy jihatdan isbotlagan. Buning yaqqol misoli Saudiya Arabistonidir. Bir necha o‘n yil oldin tasavvur qilish qiyin bo‘lgan islohotlar hozir ushbu mamlakatda amalga oshmoqda: ayollarning huquqlari kengaymoqda, diniy bag‘rikenglik paydo bo‘lmoqda.

Yana bir Eng yaxshi misol – SSSR tajribasi. Ha, bu davlat ma’muriy iqtisodiyot tamoyillari asosida faoliyat yuritgan, biroq u asosan kapitalistik mamlakatlarda ishlab chiqilgan texnologiyalarga tayanardi. Aslida, SSSR g‘oya sifatida ham G‘arb intellektual merosining mahsuli edi.
Rossiyalik olim A.V. Vishnevskiy bu jarayonni «konservativ modernizatsiya» deb ataydi. SSSR g‘oyatda og‘ir sharoitda katta sanoatlashuv va urbanizatsiya jarayonini amalga oshirdi. Ammo o‘zining shafqatsiz missiyasini bajargach, bu loyiha barbod bo‘ldi.

Natijada, mamlakat bozor iqtisodiyotiga o‘tdi, aholisi, ayniqsa, ruslar G‘arb xalqlari uchun xos bo‘lgan qadriyatlarni o‘zlashtira boshladi.

Xulosa
Kapitalizm tomonidan boshlangan modernizatsiyaning liberallashtiruvchi va unifikatsiyalovchi (o‘xshashlashtiruvchi) impulsi vaqtincha siyosiy choralar bilan cheklanishi mumkin, ammo u oxir-oqibat o‘z yo‘lini topadi. Shu sababdan, Lalning g‘arblashuvdan qochish mumkinligi haqidagi ishonchi noto‘g‘ri. Har qanday modernizatsiya oxir-oqibat G‘arb madaniy modellarini singdirishga olib keladi. Faqat bu jarayonning tezligi har bir davlatda turlicha bo‘lishi mumkin, xolos.

Manba:
Lal, D. (2009). «Noma’lum qo‘lning qaytishi: XXI asrda klassik liberalizmning dolzarbligi».

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Yapon mafiyasi kulti - Yubitsume

Yapon yakudzalarining a‘zolari yoki sobiq aʼzolarining ko‘pchiligida 4 barmoqni ko‘rasiz. Kichkina barmoq kesib tashlangan bo‘ladi. Jimjiloq barmoq jazolash yoki boshqasidan samimiy kechirim so'rash va pushaymon bo'lish usuli sifatidan kesilar ekan.

Bu odat Yubitsume (指詰め) ingliz tilidan tarjima qilganda "finger shortening"-"barmoqlarni qisqartirish" yoki o'zining kichik barmog'ini kesib tashlash orqali birovning aybini qoplash deb talqin qilinadi.

Ushbu Marosim zamonaviy yakuzalarning salaflari bo'lgan sayohatchi qimor o'yinchilari bakutodan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi. Agar biror kishi qimor qarzini to'lashga qodir bo'lmasa, yubitsume ba'zan to'lashning muqobil shakli hisoblanardi. Yubitsume kredit va obro' balining bir shakli edi.

Yubitsume, shuningdek, yakuza urushida mag'lub bo'lganlarning taslim bo'lish belgisidir. Buning sababi shundaki, yapon qilichbozligida (kendo va iaido) qilichni mahkam ushlab bo'lmaydi va kichkina barmoqning ushlagichi dastani eng qattiq ushlab turadi. Kichkina barmog'i amputatsiya qilingan kishi shuning uchun qilichini to'g'ri ushlay olmadi, bu uni jangda zaiflashtirdi va uni boshlig'ining himoyasiga ko'proq qaram qildi va shu bilan oilaning urushda jang qilish qobiliyatini umuman zaiflashtirdi. Shunday qilib, g'olib tomonidan mag'lub bo'lgan sulh shartlariga rioya qilish sug'urta belgisi sifatida ko'rish mumkin.

Ritual tafsilotlari:

Yubitsume qilish uchun kichkina toza mato qo'yiladi va qo'lni pastga qaratib mato ustiga qo'yadi. O'ta o'tkir pichoq yoki tanto yordamida odam chap kichik barmog'ining yuqori bo'g'im ustidagi qismini yoki barmoq uchini kesib tashlaydi. Keyin u kesilgan qismini matoga o'raydi va "paket" ni o'zining oyabuniga ("cho'qintirgan otasi" yoki xo'jayiniga), shuningdek, kumicho (patriarx/oila boshlig'i) deb ham ataladi - yoki o'z xo'jayini bo'lmasa, bu poklanish ishorasi qilingan kishiga topshiradi.

Agar ko'proq huquqbuzarliklar sodir etilsa, u holda odam barmoqning keyingi bo'g'iniga o'tadi. Ko'proq qoidabuzarliklar chap barmoqning boshqa bo'g'imlari qolmasa, o'ng kichik barmoqning qismlarini olib tashlashni anglatishi mumkin. Ba'zi hollarda, yakuza to'dasidan chiqarib yuborilgan odamdan yubitsume marosimini bajarish talab qilinishi mumkin.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​Utopik Rossiya Real G'arbga qarshi

Men zamonaviy yunon mutafakkiri Xristos Yannarasning siymosiga va uning g'oyalari asosida rus pravoslav cherkovining pozitsiyasini talqin qilishga bag'ishlangan maqolasida rus anti-g'arbiyligi haqida qiziqarli tushunchani topdim.

Rossiyada anti-g‘arbchilik ancha kuchaygan. Olim Yannarasning fikricha ham G'arb ma'naviyatsiz, Rossiya esa axloqiy poklikni saqlab qolgan va zararli individualizm ta'siriga tushmagan muqaddas ellin dunyosi egasidir.

Eng kulguli iqtibosni keltiraman: G‘arbning pop madaniyati, jinsiy behayolik va dunyoviylik bosimi ostida bo'lgan axloqsiz va nopokliklariga Rossiya go‘zal madaniyat va provaslav dini orqali qarshi tura oladi.

Rossiyada G‘arbga qarshi fikr bildirish shu qadar kuchaydiki, ruslarning ba‘zi olimlari fikricha, Islom dini G'arb katolikligi yoki protestantizmiga qaraganda pravoslavlikka yaqinroq degan fikrga kelishdi.

Ammo bunday mutafakkirlarning qo'lidan zamonaviy G'arb faqat salbiy, Rossiya esa ijobiy fazilatlarga ega degan quruq gapni aytish keldi xolos. Ammo ilmiy isbotlash kelmadi. Muammo shundaki, rus pravoslav ierarxlari Rossiyaning o'zi azob chekayotgan muammolarni G'arb jamiyatiga bog'laydi.

Ma'naviyat va diniy marosimlarga qatnashish bo'yicha G'arb mamlakatlari "Muqaddas Rus" dan bir necha bor oldinda, ajralishlar va nikohlarning mustahkamligi bo'yicha esa juda yoqimsiz manzara chizilgan. Rossiya istalgan Yevropa davlatlariga qaraganda oila institutlari zavolga yuz tutayotgan top 10 davlatlarning old qatorida turuvchidir.

Olim bundan muhim xulosa chiqaradi: zamonaviy Rossiyada pravoslavlik so'zning qat'iy ma'nosida din emas, balki Rossiya davlati va cherkovining siyosiy subyektivligini qurish vositasidir.

Bir narsani eslatib o‘tish joiz, G'arbsiz, pravoslavlik va zamonaviy Rossiya Federatsiyasi mavjud bo'lolmaydi. Кстати, Rossiya hukumati va hukumatparast mutafakkirlar ko'pincha Ukrainani Rossiyaga nisbatan adolatsizlik qilib, G‘arbga ergashganlikda ayblashadi (Ukraina Rossiyaga qarshi).

Xullas ayni shu tendensiya avvalgi bo‘lgan g‘oyalar eksportining uzviy davomligi sifatida barcha Markaziy Osiyo davlatlari jumladan, O'zbekiston jamiyatida ham uchrab turadi, bizda ham muammolarda G'arbni ayblash juda kengayyotganiga guvoh bo‘lish mumkin. Ammo yuqoridagi xulosalar bizga ham tegishli.

Foydalandim: Смыцнюк П. (2016), Православное антизападничество на службе национализма: идеи Христоса Яннараса и Россия. Из сборника “Религия и национализм”, изд-во ББИ

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Eron shohi qanday qilib millatni g‘arb kiyimlariga o‘rab qo‘ydi?

Siz bilasizmi, bir paytlar butun boshli mamlakat atigi bir necha yil ichida o‘z kiyinish madaniyatini butkul o‘zgartirgan? 1930-yillarda Eron ko‘chalarida an’anaviylik tarafdorlarini dahshatga solgan va keyinchalik diniy konservatizmga olib kelgan haqiqiy modaviy inqilob bo‘lgan.

Barchasi qachon va kim tomonidan boshlangan?
Bu o‘zgarishlarni Rizo Shoh, Pahlaviylar sulolasining hukmdori boshlab bergan. U 1920-yillarning oxirlarida an’anaviy liboslarni zamondan ortda qolish belgisidek qabul qildi va o‘ziga xos modaviy inqilobni amalga oshirdi. Uning maqsadi milliy kiyinish uslubi o‘rniga G‘arb andozalarini joriy etish edi.

Reforma qanday ko‘rinishga ega edi?
Bu jarayon sehrli tayoqcha bilan amalga oshmagan. 1920-yillarda erkaklarga milliy kiyim o‘rniga G‘arbcha kostyumlar va shlyapalar kiyish majburiyati yuklandi. Agar kimdir bunga bo‘ysunmasa, unga jarima solindi yoki hatto tibbiy xizmatdan mahrum qilindi. 1936-yilda esa ayollarga chodra kiyish mutlaqo taqiqlandi. Islohotning eng avj nuqtasida hatto shoh malikasi ham an’anaviy ro‘molni tashlab, jamoatchilik oldida yalang bosh bilan chiqish qildi.

Islohotlar Rizo Shohning o‘g‘li Muhammad Rizo Pahlaviy davrida ham davom etdi. Ammo aynan shu siyosat oxir-oqibat uning taqdirini hal qildi. 1941-yilga kelib, shahar aholisi deyarli to‘liq G‘arbona kiyinishga o‘tgan edi. Balki bu jarayon haqiqatan ham modernizatsiya ramzi bo‘lishi mumkin edi, agar xalq buni o‘z xohishi bilan qabul qilganida. Natijada esa monarxiya qulab tushdi, mamlakat esa konservativ dinga asoslangan boshqaruvga yuzlandi.

Bundan xulosa kiyimlar xoh milliy, xoh xorijiy bo‘lsin majburiy kiyintirilmasligi kerak.

Agar bu o‘zgarish jarayoni sizga tanish tuyulsa, ehtimol, siz bu haqda “Persepolis” animesida ko‘rgan bo‘lishingiz mumkin.

🌙 Eronning XX asr boshidagi va 1979-yilgi inqilobdan keyingi ko‘rinishidagi o‘zgarishni bir daqiqalik vaqt oralig‘ida solishtirishni tavsiya qilamiz.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​👕 Insoniyat qachondan kiyim kiyishni boshlagan?

1913-yilda arxeolog Uilyam Flinders Petri Misrning Tarkhan qabristonida qiziq bir topilma ustidan chiqdi. Qabr bo‘m-bo‘sh edi, faqat bir necha tosh idishlar va eski matolar bor edi. 60 yildan keyin olimlar bu matolar ichida dunyodagi eng qadimgi kiyim – Tarkhan ko‘ylagini topishdi. 2015-yilda uning 5,500 yil oldin tikilgani aniqlangan. 

Lekin insoniyat kiyim kiyishni bundan minglab yillar avval boshlagan bo‘lishi mumkin! 

🌀 Eng qadimgi kiyim izlari:
🔹 8,500 yil oldin Turkiyaning Chatalxuyuk shaharchasida zig‘ir mato qoldiqlari topilgan. 
🔹 30,000 yil oldin Gruziyadagi Dzudzuana g‘orida bo‘yalgan tolalar ishlatilgan. 
🔹 61,000 yil oldin Janubiy Afrikaning Sibudu g‘orida igna va hayvon terilari bo‘lgan. 

👀 Eng qiziq fakt: Kiyim kiyganimizni bitlar isbotlaydi! 

Bizning tanamizda ikki turdagi bitlar bor: 
🔸 Bosh biti – sochlarda joylashgan. 
🔸 Tana biti – kiyim ichida yashaydi va tanadan qon ichadi. 

Olimlar bitlarning DNKsini o‘rganib, ularning ikkiga ajralishi 170,000 yil oldin sodir bo‘lganini aniqlashdi. Bu esa shuni ko‘rsatadiki, odamlar shu davrda doimiy kiyim kiyishni boshlagan! 

🔎 Neandertallar ham kiyim kiyganmi? 

Ba’zi olimlar neandertallar hayvon terilaridan kiyim yasagan deb hisoblashadi. Lekin ular zamonaviy odamlar kabi rivojlangan kiyim-kechak madaniyatiga ega emas edilar. Bu esa ularning omon qolishiga ta’sir qilgan bo‘lishi mumkin. 

Mavzuni kengroq tushunish uchun ushbu linkni bosing

❓ Siz qanday o‘ylaysiz? Insoniyat ilk kiyimlarini qanday yaratgan bo‘lishi mumkin? 🤔💬

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Assalamu alaykum hammaga, Men Ergashev Bahromjon Toshkent davlat Sharqshunoslik universitetining Falsafa yo'nalishi hind-ingliz guruhi talabasiman. Ushbu kanalni doimiy ravishda kuzatib boraman. Bu yerda Sharq xalqlari haqida aytiladigan fikrlar doimo menga manzur bo‘lgan.

👨‍🎓Men 2024-yilning iyul oyidan shu yilning dekabr oyigacha Dehli Universitetining Hindu kollejida 6 oylik almashinuv dasturi asosida o'qib keldim. Shu sababli o'zimning ba‘zi shaxsiy tajribalarimni sizlar bilan bo‘lishgim keldi.

🇮🇳Avvalo Hindiston deganda ko'pchilikning ko'z oldiga qashshoq, uysiz odamlar, notoza havo, ulkan tirbandlik va mo‘ylovli ko'cha bezorilari kelishi mumkin. Garchi bu argumentlarni inkor qilib bo‘lmas-da Hindiston judayam qadimiy madaniyat markazlaridan biri va ulkan sivilizatsiya beshigi hisoblanishini esdan chiqarmasligimiz lozim.

Hindistonga uchib kelganimdan keyin dastlabki kunlarda har bir xorijlik talaba singari ba‘zi qiyinchiliklarga duch keldim masalan tropik ob-havo, o‘ta achchiq yoki o‘ta shirin taomlar va jamiyatlarimizning dunyoqarashidagi ma‘lum farqlar yaqol sezildi.

👨‍💻Vaqt o'tishi bilan moslashib ketdim, buning uchun Hindistondagi hind va Chet ellik talabalar menga yaqindan yordam berishdi. Men Dehli Universitetining Xalqaro talabalar uyidagi yotoqxonaga joylashdim, u yerda dunyoning 36 davlatidan chet ellik talabalar bor edi. Ushbu Xalqaro talabalar uyida bir talaba uchun zarur barcha shart sharoitlar muhayyo edi va aynan shu Hindiston haqidagi ilk Stereotiplarimni parchalagan voqea bo‘ldi.

🏬U yerda barcha sharoitlar yaxshi edi, bir kishilik alohida xonalar, uch mahal issiq ovqat, kiyimlarni ham kir mashinada o'zlari yuvib, qurutib, dazmollab berishadi. To'lovlari ham Toshkent ijara narxlari bilan deyarli bir xil. Hatto arzonroq.

Hindu kollejiga birinchi marta borganimdan moshlashishga ozroq qiynaldim, chunki hindistonlik talabalarning dunyoqarashi bizdan farq qiladi. Ularda qo‘pollik va baland ovoz "norma" dek tuyuldi. Bitta maruza uchun esa nisbatan uzoqroq - 2 soat vaqt belgilangan, lekin bir soatdan keyin ozroq tanaffus beriladi.

🖥Darslar professor va fan doktorlari tomonidan yuqorida darajada olib boriladi. Sizlarga ham menga ham yoqadigan joyini aytaymi? Ularda Seminar dars bo'lmaydi, uning o'rniga har oy yakunida imtihon bo'lib o'tadi.

📝Imtihon test va yozma shaklda olib boriladi, talablar ancha yuqori edi. Chet ellik talabalar, xususan, Yevropa va koreyalik talabalar ham o‘qitish tizimi va ta‘lim sifatini juda yuqori baholashdi. Masalan siz berilgan savollarga ingliz tilida 1000 ta so'zdan kam bo'lmagan javob yozishingiz kerak. Har biriga. E‘tibor asosan dunyoqarashingizni va mantiqiy fikrlashingizni, tahliliy va tizimli fikrlash hamda analiz qilaolish qobilyatingizni sinashga qaratiladi.

📖Hindistonda chet elliklar uchun darslar ingliz tilida olib boriladi faqat hindiy tilini o'rganishni xohlovchilar uchun hindiy tilida o'qitiladi qolgan hamma ma‘ruzalar ingliz tilida o'qitiladi. Borganimda 1 oycha ularning maxsus inglizcha shevasiga moslashishim.qiyin bo‘ldi.

📑Hindu kollejining internet-resurs tizmlari to‘liq adabiyotlar va dunyoning nufuzli jurnallariga tashrif buyurish uchun to‘liq ochiq "dostup" bilan ta’minlangan. Ayniqsa kutubxonada juda ko'plab noyob kitoblarni topish mumkin. Dunyoda nashrdan chiqqan eng So‘nggi trenddagi o‘quv adabiyotlarini hind va ingliz tilida darhol Universitet tomonidan sotib olinadi.

🏠Hindistonda hayot tarzi biznikidan farq qiladi. Ko'chada uysiz insonlarni ko'rishingiz odatiy hol hisoblanadi, shu bilan birgalikda boy insonlar ham ko'pligi va hashamatli turar joylarga duch kelishingiz ham ayni haqiqat. Ayniqsa Harayana Shtatida bo'lganimda Sirsa tumaniga bordim, u yerdagi boy odamlar juda yaxshi 3-qavatli villalarda yashashar ekan.

🪔Qashshoqlik mavjud bo‘lishiga qaramasdan hammani hayratlantiradigan va ilk kunlaringizdayoq his qiladigan holatingiz Hind xalqining juda ham mehmondo'stligi bo‘ladi. Shaxsan men Ulardan juda minnatdorman.

Davomi👇👇

​​💰Yana bir o‘ziga xos tomoni Hindistonda sayohat qilish uchun ko'p pul sarflash shart emas, agar siz mahalliy hindiy tilini bilsangiz sayohat arzon va oson bo'ladi. Hindiston katta va ulkam xilma-xilliklarga boy madaniy davlat hisoblanadi. 🕌Men Dehli, Agra, Harayana va port shahar Goaga sayohat qildim va bu menda ajoyib xotiralarni qoldirdi. Afsonaviy Tojmahalni ko'rish nasib etdi. Humoyun tomb (maqbara) ham juda chiroyli va hashamatli bo‘lib, Sharqona muhtashamlik ufurib turibdi. Qizil qal‘a, Qutb Minor, Lotus temple (Nilufar ibodatxonasi) ajoyib manzillar

📲Hindistonda yana bir foydali tarafi bu networking bo'ldi. Men yaponlar, xitoyliklar, koreslar, ruslar, kosta rikaliklar va boshqa millat vakillari bilan do'stlashish va fikr almashish imkoniyatiga ega bo'ldim. Ular bilan hamon fikr almashib turamiz. Darvoqe bezorilarni deyarli uchratmadim🥹

Umuman olganda qisqa va mazmunli safarim taassurotlari bir olam bo‘lib, uni bir postga sig‘dirish imkonsiz. Undan tashqari umrimdagi eng chiroyli va ko‘p suratlarni aynan Hindistonda tasvirga oldim.
Menga shunday imkoniyatni bergan Universitetimga rahmat aytaman.

Xulosa sifatida ideallashtirish deb o‘ylamangu lekin Hindiston ham Yevropa va Osiyoning eng boy davlatlari singari ta‘lim uchun ham, sayohat uchun ham tashrif buyuirshga arziydigan ajoyib mamlakat.

©ERGASHEV BAHROMJON, TDSHU 4-BOSQICH TALABASI

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

So‘nggi yillarda post kolonial sindrom kuchayib, hamma davlatlar o‘zlarining milliy identikligi (Milliy o‘ziga xoslik) ustida ko‘plab bahslar olib borishmoqda. Bundagi salbiy jihat shuki idinteklikda chuqurlashish millatchilik kayfiyatini shakllantiradi. Masalan Eronda arabafobiya kuchaymoqda. Ular Islom sivilizatsiyasidan 1000 yillar avval ham Eron oriyligi va madaniyati kuchliligini da‘vo qilishadi. Bu fikr to‘g‘ri bo‘lsa-da islomiy yutuqlarni ham unutmaslik kerak.

Yoki kechagina Erdo‘g‘anning tashabbusi bilan Navro‘z turklar uchun ham milliy bayram sifatida ommaviy nishonlanishi to‘g‘risida Parlamentga murojaat yo‘llamoqchiligi qadimgi eroniy merosning turklar tomonidan egallab olinishiga doir bahslarni qayta jonlantirdi.

G‘arbda Grinch Rojdestvoni o‘g‘irlagani kabi, Erdo‘g‘an Navro‘zni “o‘g‘irlab”, uni turkiy bayram sifatida e’lon qilmoqda, degan e’tirozlar bildirilmoqda.

Bu nafaqat eronliklarni, balki turkiy o‘zlikka sodiq ayrim turklarni ham g‘azablantirayotgani ajablanarli. Ular o‘z milliy madaniyatlari yetarlicha boy ekanini ta’kidlab, eronliklarning an’analarini takrorlashning hojati yo‘qligini aytishmoqda.

Xullas bu haqda batafsil bu yerda o'qib ko‘rishingiz mumkin

🌸 Urushning yashil nigohi

1990-yillarda yuqoridagi rasm ko‘pchilikka tanish edi — 1985-yilda u National Geographic jurnalining muqovasida porlagan.
〰️
"Afg‘on madonnasi" nomi bilan tanilgan Sharbat G‘ula 1984-yil 12 yoshligida, fotograf Stiv Makkarri tomonidan Pokistondagi qochqinlar lagerida suratga olingan.

2016-yilda G‘ula Pokistonda soxta hujjatlar olishda ayblanib, hibsga olindi va deportatsiya qilindi. Bu mamlakatdagi afg‘on qochqinlari orasida keng tarqalgan amaliyot. 2021-yil avgustida, Tolibon hokimiyat tepasiga kelganidan keyin, turli nodavlat tashkilotlar uning evakuatsiyasiga yordam so‘radi. Shu tariqa, Italiya hukumati uni Rimga ko‘chirishni tashkil qildi.

Tolibon hokimiyatni egallashidan oldin, afg‘on ayollarining huquqlari kengayib borayotgan edi — qizlar maktablarga borar, oliy ta’lim olar va ijtimoiy hayotda qatnashardi. Biroq, yangi konservativ hukumat kelishi bilan ayollar sport bilan shug‘ullanish taqiqlandi va ta’lim olish huquqlari jiddiy cheklab qo‘yildi.

🫵@Sharqshunos_tarixchi

#manzara

Termiz aholisi (O‘zbekiston) Afg‘oniston tomonga qaramoqda.

📸 Yevgeniy Amiraslanov

@Geosiyosiy_manzaralar

#manzara

Termiz aholisi (O‘zbekiston) Afg‘oniston tomonga qaramoqda.

📸 Yevgeniy Amiraslanov

@Geosiyosiy_manzaralar

#OAV

🇪🇬📰🇮🇱 Misr hududida tarqalgan mushuksimonlar oilasiga mansub Silovsin (Lynx) Misr-Isroil chegarasini (Harif tog‘i orqali) kesib o‘tib, Isroil askarlariga hujum qilgan. Isroil mediasining yozishicha yaralanganlar bor.

P.S. Bo‘ldi endi Isroil uchun silovsinlar oilasi terrorchilar sifatida talqin qilinadi. Ularga qarshi havo hujmidan va quruqlikdan bir qancha taktik operatsiyalar olib boriladi😁

🖌@Geosiyosiy_manzaralar

​​Yazidlar: Nega ular tovusga e’tiqod qilishadi?

⛱O‘rta Sharq mintaqasida Yazidlar degan etno-diniy millat bor. Ular 1001 ta ismi bor mavjudotga ishonishadi va Pasxa bayramida tuxum bo‘yashadi, garchi ular nasroniy bo‘lmasalar ham.
Ular kimlar?

Yazidlar – ehtimol kurdlarning etno-diniy guruhi bo‘lib, XII asrda paydo bo‘lgan. Ularning e’tiqodi zardushtiylik, islom, yahudiylik va nasroniylik ta’limotlarining aralashmasidir.

Ular nimaga ishonishadi?
🦚Yezidiylik dinidagi asosiy epitet Tovus hisoblanadi. Ularning qarashlariga kopra Xudo uni yetti farishta ichida boshliqqa aylantirgan va unga dunyodagi barcha ishlarga boshchilik qilishni topshirgan.

🦚Nega aynan tovus?
Yazidlar nazarida Tovus – quyoshning nigohi bo‘lib, u dunyoga qaraydi va issiqlik hadya qiladi. Tovus tanlangan sababi – uning patlari ko‘plab “ko‘zchalar” bilan qoplangan. Tovusning yoyilgan dumi quyosh nurlarini ifodalaydi, bu esa har tong tiriklik manbai sifatida qaraladi.

♒️Jamiyat qanday tuzilgan?
Yezid jamiyati hanuzgacha uchta kastaga bo‘lingan:
Shayxlar (oliya ruhoniylar),
Pirlar (ruhiy yetakchilar),
Muridlar (oddiy xaloyiq).
Turli kastalarga mansub odamlarning o‘zaro turmush qurishi qat’iyan man etilgan.

🔱Yuqoridagi qarashlari va e’tiqodi tufayli XIII asrdan beri yazidlar arablar, forslar, turklar va sunniy kurdlar tomonidan ta’qib qilinib kelgan. Ularni Tovus haqidagi "noto‘g‘ri" tushunilgan afsonalari sababli ular shaytonparastlar deb qaralgan.

⚠️1915-yilgi genotsiddan qochib, ko‘plab yazidlar Armanistonga borib joylashgan. Bugungi kunda dunyodagi eng katta yazid ibodatxonasi – "Ziyorat" aynan shu yerda joylashgan Armanistonda joylashgan. Rasm pastda.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

⚜Saljuqiylar g‘arbiy hududlarda, ayniqsa, Misrda ismoiliy Fotimiylar sulolasi hukmronligi ostida bo‘lgan yana bir shia mazhabini yo‘q qilishda anchagina qiyinchilikka duch kelishdi. Agar ismoiliy shia sulolasining ushbu tayanchi saqlanib qolganida, sunniylikni tiklash jarayoni to‘liq yakuniga yetmagan bo‘lar edi.

Saljuqiylar aslida Fotimiylar sulolasini butkul yo‘q qilishga muvaffaq bo‘la olmadilar va ularning yana yuz yil davomida hokimiyatda qolishiga imkon berdilar. Shu bilan birga, Saljuqiylar davridagi sunniy uyg‘onishi radikal ismoiliylar — Hashshoshiylar (Assassins)ni keskin choralar ko‘rishga majbur qildi. 1090-yilda ushbu guruhning forsiy yetakchisi Hasan as-Sabboh Shimoliy Erondagi Alamut qal’asini egallab, uni o‘zining terroristik lageriga aylantirdi. Ushbu lagerning asosiy maqsadi asosiy dushmanlarini yo‘q qilish edi va ular tomonidan amalga oshirilgan dastlabki suiqasdlardan biri Saljuqiy sultonlariga uzoq yillar maslahatchilik qilgan Nizom al-Mulkning o‘ldirilishi bo‘ldi.

1092-yilda Nizom al-Mulk suiqasd natijasida halok bo‘lishi, keyingi Saljuqiy sultonlarining qattiqqo‘l siyosatlarini biroz yumshatishiga olib keldi, hatto XII asrda ba’zi shialarning yuqori davlat lavozimlarida ishlashiga ruxsat berdilar. Bu holat Saljuqiylarning Misrdagi shia sulolasiga qarshi kurashi, ayniqsa harbiy jihatdan, muvaffaqiyatsiz bo‘lganini ko‘rsatadi.

Saljuqiylar ham sunniy islomning himoyachilari sifatida tan olingan, chunki ular sunniy diniy muassasalar va olimlarga homiylik qilish siyosatini olib borgan. Saljuqiylar davrida madrasalarning tashkil etilishi sunniylikni targ‘ib qilish va shia ta’limotining ta’siriga qarshi kurashish uchun strategik qadam bo‘lgan. Ushbu muassasalar diniy va ilmiy ta’lim markazlariga aylangan bo‘lib, Saljuqiylar tomonidan sunniylikni qo‘llab-quvvatlashni mustahkamlashga xizmat qilgan. Ushbu homiylik madrasalar tashkil etishda yaqqol namoyon bo‘lgan bo‘lib, Nizom al-Mulk tomonidan asos solingan eng mashhur madrasa Bag‘doddagi Nizomiya madrasasi va Eronning, ayniqsa, Nishopur shahridagi boshqa madrasalar bunga misol bo‘la oladi. Ushbu madrasaning bunyod etilishidan ko‘zlangan maqsad Qohirada 970-yilda ismoiliylarga tegishli Al-Azhar ta’lim muassasalariga qarshi turish bo‘lgan.

Saljuqiylar davrida Nizomiya madrasasi mamlakat miqyosidagi davlat ta’lim tizimiga aylangan. Bu muassasaning yana bir maqsadi Saljuqiylar hukmronligining dastlabki yillarida yuzaga kelgan sunniy huquqiy maktablar o‘rtasidagi qarama-qarshilikni bartaraf etish bo‘lgan. O‘sha davrda sulton To‘g‘rul va uning vaziri Nizom al-Mulk faqat hanafiy mazhabini qo‘llab-quvvatlab, ko‘plab shofi'iy-ash’ariy olimlarni surgun qilishgan edi. XII asrga kelib esa to‘rtta sunniy mazhab birlashtirilib, yakdillikka erishilgan. Bu davrda ulamolar ham muhim rol o‘ynagan. Aynan ulamolar Saljuqiylarning harbiy elitasini mahalliy aholi bilan bog‘lab turuvchi yagona fuqaro elitasi edi. Shunday qilib, ta’lim muassasalari va ulamolar Saljuqiylar hukmronligini qonuniylashtirish, mahalliy aholining sadoqatini mustahkamlash, sunniy huquqiy maktablar o‘rtasidagi nizolarni hal qilish va Misrdagi ismoiliy ta’limotiga qarshi turishda asosiy vositalarga aylangan.

Bizni kuzatishda davom eting!
👉🇹🇷@turkologlar_jamiyati

Assalomu alaykum hurmatli obunachilar. Qadrli do'stlar!

🌱🌞Barchangizga Sharqning ulug‘ ayyomi, yoshlik va yasharish ramzi bo‘lgan Navro‘zi olam muborak bo'lsin

Hurmat bilan
🖌@Sharqshunos_tarixchi jamoasi

##🛢Neft, urush va Isroilning ko'tarilishi:

Neft boyligi bo'linishlarni chuqurlashtirdi:
⚡️ Iroq, Quvayt va Saudiya Arabistonida katta neft zahiralari bor edi, bu esa hududlar bo'yicha nizolarga olib keldi.
⚡️ Eronning neftga boy Xuziston viloyati shialar yashaydigan joy edi, bu Eron-Iroq keskinliklarining sabablaridan biri edi.
⚡️ Britaniya va AQSh neft ishlab chiqarishning ko'p qismini nazorat qilib, resurslar ustidan mahalliy kuchlarni chekladi.

Shu bilan birga, Falastinga yahudiylarning migratsiyasi, ayniqsa Xolokostdan keyin ko'paydi. 1947-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti bo'linish rejasini taklif qildi, ammo arab davlatlari uni rad etdi. Isroil 1948-yilda mustaqilligini e'lon qilganda, urush boshlandi, bu esa:
➡️ Isroilning BMT chegaralaridan tashqariga kengayishiga
➡️ 700,000 falastinlik arablarning ko'chirilishiga (Nakba)
➡️ Arab-Isroil mojarolarining o'nlab yillarga cho'zilishiga olib keldi

## 🏴 Nosir, millatchilik va Sovuq urushda vositachilik urushlari

Misr Jamol Abdul Nosir arab millatchiligini qo'llab-quvvatlab, G'arb hukmronligiga qarshi chiqdi. U:
✔️ Suvaysh kanalini (1956) milliylashtirdi, bu esa Britaniya, Fransa va Isroilning bosqiniga sabab bo'ldi.
✔️ Suriya bilan Birlashgan Arab Respublikasini (1958) tuzdi (keyinchalik quladi).
✔️ Butun arab dunyosida mustamlakachilikka qarshi harakatlarni ilhomlantirdi.

Sovuq urush davrida Yaqin Sharq AQSh va Sovet ta'siri uchun jang maydoniga aylandi. 1979-yilgi Eron inqilobi AQSh qo'llab-quvvatlagan Shohni ag'darib, quyidagilarga olib keldi:
⚔️ Eron-Iroq urushi (1980-88) – Saddam Husaynning Eronning neftga boy Xuziston viloyatini egallashga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
⚔️ Fors ko'rfazi urushi (1990-91) – AQSh boshchiligidagi koalitsiya Saddami Quvaytdan quvib chiqardi, ammo Iroqning chegaralari Sykes-Picot tomonidan chizilganidek qoldi.

## ☠️ Ekstremizmning ko'tarilishi va chegaralar uchun kurash:
Sovuq urushdan keyingi davrda islomiy harakatlar ko'paydi, ularning ko'pchiligi mustamlaka davri chegaralarini rad etdi:
⚔️ Al-Qoida (1988) – Mintaqadagi AQSh ta'siriga qarshi kurashdi.
⚔️ ISHID (2014) – "Xalifalik" e'lon qilib, Sykes-Picot chegaralarini yo'q qilishni maqsad qildi va qisqa muddat Iroq va Suriyaning bir qismini nazorat qildi.

BU NEGA MUHIM?

1916 yilda chizilgan chegaralar urushlar, inqiloblar va mojarolarni keltirib chiqarmoqda:
💥 Iroq, Suriya, Turkiya va Erondagi kurd mustaqilligi uchun kurashlar.
💥 Isroil-Falastin – Bir asrlik hal qilinmagan masala.
💥 Saudiya-Eron raqobati – Shia va sunniy ta'siri uchun Sovuq urush.
💥 AQSh va Rossiya aralashuvlari – Neft va strategik mintaqalar ustidan nazorat uchun kurash davom etmoqda.

Mustamlaka davri merosi hali ham zamonaviy Yaqin Sharq siyosatini shakllantirmoqda, bu esa bir asr oldin chizilgan chiziqlar mintaqaning beqarorlik manbalaridan biri ekanligini isbotlaydi. Xulosa qilib aytish mumkinki, chegaralarni barcha tomonlar to‘liq tan olishi yoki qayta ko‘rib chiqilishi kabi yo‘llardan biri tanlanmas ekan Yaqin Sharq mintaqasidagi tartibsizliklarning oxiri ko‘rinmaydi.

©Abdubilol Abduraxmonov, Vengriyaning Miskolc shahridagi Miskolc Universiteti tadqiqotchisi.

🔜Postning birinchi qismi bu yerda

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​📜 1916-yilgi chegaralar Yaqin Sharqdagi cheksiz mojarolarni qanday shakllantirdi?🌍🔥

Asrlar davomida Usmonli imperiyasi Yaqin Sharqni boshqargan, u ko‘p millatli, turli tilli va diniy guruhlardan iborat bo‘lishiga qaramasdan aholisi orasida millatchilikning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymagan. Imperiya Vengriyadan Yamangacha cho‘zilgan va ichki ma’muriy hududlarga ega bo‘lsa-da, millatlar yoki millatchilik tushunchasini rad etgan. Ammo 19-asrda, Usmonli imperiyasi zaiflashgani sari, Yevropa kuchlari—ayniqsa Britaniya va Fransiya—bu mintaqani o'z manfaatlariga mos ravishda qayta shakllantirishga harakat qildi.

## 🏴‍☠️ Britaniya imperiyasi va Yaqin Sharq:

Britaniyaning kengayib borayotgan imperiyasi Hindistonga boradigan savdo yo'llarini himoya qilishni talab qilar edi, ayniqsa Suvaysh kanali (1869) ochilgandan keyin. Ushbu muhim suv yo'lini nazorat qilish uchun Britaniya o'z ta'sirini kengaytirdi:
✅ 1820 – Birlashgan Arab Amirliklari (Trucial States) ustidan Britaniya protektorati
✅ 1888 – Misr amalda Britaniya nazorati ostida
✅ Ummon, Quvayt va Janubiy Yamanda protektoratlar o'rnatildi

Shu bilan birga, Britaniya hukmronligidan xavfsiragan Usmonli imperiyasi Birinchi Jahon urushi (1914) davrida Germaniya bilan ittifoq tuzdi. Biroq, Britaniya va Fransiya urush tugagach, Usmonli yerlarini qanday bo'lishini allaqachon rejalashtirgan edi.

## 🗺 Sykes-Picot: Yaqin Sharqni shakllantirgan maxfiy kelishuv

1916-yilda Britaniya va Fransiya diplomatlari Mark Sykes va François Georges-Picot yangi chegaralarni chizishdi va Usmonli imperiyasini mustamlaka zonalariga bo'lishdi:
🔵 Fransiya nazorati: Suriya, Livan va Turkiyaning bir qismi
🔴 Britaniya nazorati: Iroq, Iordaniya va Falastin
⚪️ Xalqaro zona: Quddus

Bu chegaralar etnik, diniy va qabilaviy haqiqatlarni e'tiborsiz qoldirdi. Sunniylar, shialar, kurdlar, nasroniylar —Usmonli hukmronligi ostida birga yashagan guruhlar—endi sun'iy ravishda yangi davlatlarga majburan birlashtirildi. Bu kelajakdagi urushlar, to'ntarishlar va qo'zg'olonlar uchun zamin yaratdi.

⚔️ Xiyonatlar: Arablar, yahudiylar va neft

Britaniya va Fransiya Yaqin Sharqni bo'lishayotgan paytda, ular turli guruhlarga turlicha va'dalar berishdi:
🔹 1915 yil McMahon-Husain yozishmalari – Britaniya arab rahbarlariga Usmonlilarga qarshi qo'zg'olon ko'tarish evaziga mustaqil davlat va'da qildi.
🔹 1917 Balfour deklaratsiyasi – Britaniya Falastinda yahudiylar uchun vatan yaratishni qo'llab-quvvatladi, bu esa aholini g'azablantirdi.

🔹 Neft kashfiyotlari – Britaniya Anglo-Fors neft kompaniyasi (BP) Eron (1908), Iroq (1927) va keyinroq Quvayt va Saudiya Arabistonida neft topdi, bu esa mintaqani iqtisodiy jang maydoniga aylantirdi.

Birinchi Jahon urushidan keyin Usmonli imperiyasi quladi va Sevr shartnomasi (1920) qulagan davlatni yana bo‘laklarga bo'ldi. Biroq, Mustafo Kamol Atatürk boshchiligidagi turk millatchilari shartnomani rad etib, qarshilik ko'rsatdi va bu Lozanna shartnomasi (1923) ga olib keldi, bu esa zamonaviy Turkiyaning chegaralarini shakllantirdi. Sevrda va'da qilingan mustaqil Kurdiston hech qachon yaratilmadi, bu esa millionlab kurdlarni davlatisiz qoldirdi—bu mojaro hali ham davom etmoqda.

## 🌍 Iroq va Suriyaning yaratilishi:

Mesopotamiya (Iroq) Britaniya mandati uchta Usmonli viloyatining majburiy birlashmasi edi:
🟢 Basra (shialar ko'pchiligi)
🟡 Bag'dod (sunniylar markazi)
🔵 Mosul (kurdlar hukmronlik qilgan shimol)

Britaniya shuningdek, Quvaytni Iroqdan ajratib, keyinchalik Saddam Husaynning 1990-yilda Quvaytga bostirib kirishiga olib keladigan keskinliklarni keltirib chiqardi.

Fransiya nazoratidagi Suriyada ham mazhabiy bo'linishlar juda muammoli edi. Fransiya 1920-yilda Livanni Suriyadan ajratib, nasroniylar ko'pchiligiga ega davlat yaratishni maqsad qilgan, ammo mamlakat nasroniylar, sunniylar, shialar va druzlar o'rtasida chuqur bo'linishda qoldi.

Davomi bor 100+👍 reaksiyanglarni ko‘rsatinglar.

Muallif: Abdubilol Abduraxmonov, Miskolc shahridagi Miskolc Universiteti (Vengriya)

Ikkinchi qism

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Afg‘oniston: Tarix chorrahasida

Reallik va optimizm muvozanati
Afg‘oniston — go‘yo Anqoning (Qaqnus qushi) qayta tug‘ilishi kabi, tarix davomida ko‘plab sinovlarni boshidan kechirdi: monarxiyalarning almashinuvi, "demokratik" modellar va turli siyosiy rejimlarning o‘zgarishi, 50 yillik fuqarolar urushi hamda harbiy intervensiyalar.
Bugun mamlakat yana burilish nuqtasida turibdi, biroq bu safar "Tolibon" harakati boshqaruvida. Ushbu tarixiy lahza Afg‘onistonga "imperiyalar qabristoni" va proksi-urushlar maydonidan chiqib ketish imkoniyatini taqdim etmoqda. Bu — transformatsiya yo‘liga o‘tish imkoniyati. Biroq buning uchun o‘tgan xatolardan saboq olish zarur, chunki "o‘tmishni eslamaganlar uni takrorlashga mahkum".

Afg‘oniston tarixan xalqlar va madaniyatlar chorrahasida joylashgan bo‘lib, bugungi kunda yana sivilizatsiyalar o‘rtasidagi ko‘prikka, jahon savdosidagi bog‘lovchi halqaga aylanish imkoniyatiga ega. Buning uchun mamlakat ichki ziddiyatlarni yengib, xalqaro izolyatsiyadan chiqishi kerak.
"Tolibon" tanlov qilish arafasida: o‘z g‘oyalarini saqlab qolish uchun kurashni davom ettirish yoki haqiqiy ravnaq sari intilish.

Afg‘onistonning kelajagi hozircha noaniq. Mamlakat yoki muvaffaqiyatli o‘zgarish namunasi bo‘lishi, yoki o‘tgan xatolarini takrorlab, yangi nizolar girdobiga tushib qolishi mumkin.

Nima bo‘lganda ham Afg‘oniston ravnaqi qo‘shnilar farovonligi bilan proporsianaldir.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#sharq_jozibasi

Eronda Navro‘z kayfiyati allaqachon boshlanib bo‘lgan🌱🎁

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#turon_tarixi

💰Buxoro shahrida uchta karvonsaroy bo‘lib, har birida 100 dan 150 gacha hind sudxo‘rlari yashagan. Buxoro amirligi hokimiyati ular ustidan "hindlar yasovuli" deb ataluvchi maxsus vakilni tayinlagan.

♾Bu yasovul nafaqat hind foizchilari ustidan nazorat olib borgan, balki amirlik josuslari boshlig‘i ham bo‘lgan. U avvalo, hindlarning daromadlari haqida ma’lumot to‘plash, kimga va qancha qarz berganini aniqlash vazifasini bajargan.

Yasovul va amirlik amaldorlari hindlarning qarzlarini undirib olishga yordam bergan, chunki ularning mol-mulki va daromadini amirlik mulki deb bilishgan. Agar biror hind merosxo‘rsiz vafot etsa, uning barcha naqd va qarzga bergan pullari darhol davlat tomonidan tortib olingan.
Yasovul hindlarning barcha boyliklarini muntazam tekshirib turgan, shuning uchun hatto o‘lim oldidan ham ular o‘z jamg‘armalarini boshqa hamyurtlariga topshira olmaganlar.
📷 Karvonsaroy. Pol Nadar surati, 1890

Manba: Sadriddin Ayniy. Xotiralar — M.; L., 1960.

@Sharqshunos_tarixchi

​​⚔Yuqoridagi savollarning javobiga kelsak. Isroilga qarshilik ko‘rsatish birinchi navbatda Eron rahbariyatiga o‘z xalqini birlashtirish va G‘arbga qarshi turish imkonini beradi.

2⃣Ikkinchidan Eron o‘zini Falastin xalqining asosiy himoyachisi sifatida ko‘rsatadi. Va eronlik bo‘lmagan musulmonlarda ham simpatiya (xayrixohlik tuyg‘usini) uyg‘otadi.

3⃣Uchinchidan Isroil bilan kurash orqali Eron Yaqin Sharqdagi ta’sirini oshirishga harakat qiladi. Humayniyning g‘oyasiga ko‘ra u xalqqa Isroildan nega nafratlanish kerakligini tushuntirgan. Qolaversa Eronning hozirgi elitasining hokimiyat qolishining bosh sharti ham Isroil bilan kurashish konsepsiyasidir.

Isroilning Eron bilan bog‘liq asosiy maqsadi nima?

🇮🇱Isroil uchun eng katta xavf — Eronning yadro qurolini ishlab chiqishga urinishlari. Isroil bunga o‘nlab yillardan beri qarshilik qilib kelmoqda. Bundan tashqari, Eron Hamas, Hizbulloh va Islomiy Jihod kabi guruhlarni qo‘llab-quvvatlaydi, garchi ular sunniy guruhlar bo‘lsa-da, Isroilga qarshi pozitsiyada bo‘lganlari uchun Eron ularni qo’llab-quvvatlaydi. Isroil bu guruhlarni xavfsizligiga xatar tariqasida ko’radi.

Ushbu ziddiyatli munosabatlar deyarli 46 yildan beri davom etmoqda. So‘nggi yillarda esa vaziyat yanada keskinlashdi.

🖌2010-yil: Isroil va AQSh maxfiy ravishda Eronning yadroviy dasturini sabotaj qilish uchun “Stuxnet” kompyuter virusi yaratdi. Bu virus Eronning uranni boyitish markazlarida yuzlab sentrifugalarni ishdan chiqardi.

🖌2020-yil: Isroil Eronning yetakchi yadro olimi Mohsen Fahrizodani maxsus operatsiya orqali o‘ldirdi.
🖌2024-yil: Isroil bir nechta qotilliklarni amalga oshirdi.
Jumladan Hasan Nasrulloh — Livandagi “Hizbulloh” (Hezbollah) harakatining bosh kotibi.
Ismoil Haniya - Falastindagi HAMAS harakatining siyosiy byurosi rahbari.

Abbos Nilfurushon — Eron Islom inqilobi muhofizlari korpusi (IRGC) tarkibidagi “Quds” kuchlari qo‘mondon o‘rinbosari o’ldirildi. Bunga javoban Eron Isroilga qarshi 2024 yilning 1-oktabr kuni turli hisob-kitoblarga ko‘ra, 180 dan 500 tagacha ballistik raketalar uchirgan. Ammo bir kishi ham halok bo‘lmagan. Anashunisi eng ajablanarli joyi.

Isroil va Amerika raketalari esa butun Eron bo‘ylab strategik obyektlariga bemalol zarba beraolgan. Xohlagan nufuzli shaxslarini Eronning yuragida bo‘lishiga qaramasdan nishonga olgan. Eronning eng sara maxfiy tashkilotlari orasida ham Isroilga ishlovchi josuslar borligi aniqlandi. Bundan tashqari Isroil Eronning yadro inshootlari va Neft bazalariga zarba berish haqida xabar bergan edi. Lekin bunday qilmadi. Chunki bu vaziyatga AQSh o’z ta’sirini ko’rsatdi. Amerika kutilayotgan prezidentlik saylovlari oldidan muammolarga to’g’ri kelishni istamadi. Qolaversa Eron nefti dunyo bozorida muhim o‘rin tutadi. Zarba natijasida neft eksporti to‘xtasa yoki qisqarsa, global neft narxi keskin oshib ketadi. Bu esa jahon iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. AQSh esa buni xohlamaydi.

Manashu o‘rinda yana savollar tug‘iladi:

Eron va Isroil o‘rtasidagi munosabatlar shu tariqa davom etsa kelajakda nima bo‘ladi?

Eron va Isroil o‘rtasidagi urush kelib chiqishi muqarrarmi?

Bu yerda AQShning pozitsiyasi qanday?

Eron urushga tayyormi?

Birinchidan Eron va Isroil o‘rtasidagi urush kelib chiqishi ehtimoldan yiroq. Eron bu urushga tayyor emas. Eron jamiyatida ichki ziddiyatlar avj olmoqda. Hokimyatga qarshi noroziliklar ortgan. Pezeshkiyon Rajab Toyyib Erdo‘g‘an bilan iliq uchrashuvi millatchi guruhlarni xavotirga solmoqda. Pezeshkiyon turk millatiga mansub bo‘lgani uchun ham ayrim konservativlar undan noroziligini oshkora bildirmoqda. Shuning uchun energetik inqiroz kabi muammolar ham unga qarshi siyosiy qurol sifatida ishlatilmoqda.

Davomi bor...

TEMIROV ANVAR
TDSHU talabasi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​🇮🇷⚡️🇮🇱YAQIN HAMKORLIKDAN ASHADDIY DUSHMANLIKKACHA:ISROIL VA ERON MUNOSABATLARI (1-qism)

🔙1948-yilda Isroil davlati tashkil topganda, Eron uni tan olgan ikkinchi musulmon davlati bo‘ldi. (Birinchisi qaysiligini hozir izohlarda yozib qo‘ying) O‘sha paytda Isroilning Yaqin Sharqdagi eng yirik yahudiy jamoalaridan biri Eronda yashardi. 1950-1970-yillar davomida Eron va Isroil iqtisodiy, harbiy va razvedka sohalarida hamkorlik qildi. Eron Isroilga neft (Eilat-Ashkelon quviri orqali)
yetkazib berar, Isroil esa Eronga xavfsizlik va texnologik yordam ko‘rsatardi.

🏁1953-yilda AQSh va Britaniya ko‘magida amalga oshirilgan harbiy to‘ntarish natijasida Muhammad Rizo Pahlaviy hokimiyatga qaytganidan keyin Eron va Isroil o‘rtasidagi munosabatlar sezilarli darajada yaxshilangan.

🤝1957-yilda esa AQSh Markaziy razvedka boshqarmasi (CIA) va Isroil tashqi razvedkasi (Mossad) ko‘magida Eron "SAVAK " nomli maxfiy xizmat tashkil etdi. Bu tashkilot shoh Muhammad Rizo Pahlaviy rejimini kommunistlar, ayniqsa "Tudeh " partiyasidan himoya qilish uchun tuzilgan edi. Har ikki tomon uchun ham asosiy dushman sifatida ko‘rilgan Misr prezidenti Jamol Abdul Nosirning o‘limidan keyin Eron va Misr o‘rtasidagi munosabatlar yaxshilana boshlaydi.

📝1975 yilda Eron-Iroq kelishuvi imzolanadi va Tehron kurd ayirmachilariga yordam berishni to‘xtatdi. Mazkur ikki voqea Isroilning Eron uchun strategik ahamiyatini pasaytiradi. Shuningdek shohrejimi ham asta-sekin zaiflasha boshladi.
Shoh rejimi ikki tomonlama bosimga uchradi:

1⃣Birinchsi Ichki tarafdan: Eron ichida norozilik kuchayib bordi. Shohning modernizatsiya siyosati va G‘arbga yaqinlashuvi ko‘p aholiga yoqmay qo‘ydi. Dindor kuchlar, ayniqsa, Oyatulloh Ruhulloh Xumayniy boshchiligidagi muxolifat Shohni tanqid qilardi.

2⃣Ikkinchisi Tashqi tarafdan: Arab davlatlari Eron va Isroil o‘rtasidagi yashirin hamkorlikdan norozi edi. Isroil esa Falastin muammosi va arab davlatlari bilan ziddiyatda bo‘lib qoldi.

Ayni shu davrda Eronda diniy kuchlar ta’siri ortib borayotgan edi. Buning bir qancha sabablari bor edi.

❔Qolaversa,
SAVAK kuchlarining muholifatni va xalqni ham keskin repressiya qilishi, byudjet pullarining hadsiz sovurilishi kabi omillar inqilob uchun ota va ona bo‘ldi. Natijada 1979-yilda bo‘lib o‘tgan Islom inqilobidan keyin vaziyat tubdan o‘zgardi. Ruhulloh Xumayniy rahbarligidagi yangi Islom Respublikasi Isroilni “kichik shayton” deb atadi (AQSh esa “katta shayton” deb nomlangan). Eron Isroil bilan barcha diplomatik aloqalarni uzdi, Tehrondagi Isroil elchixonasini Falastin elchixonasiga aylantirdi va Isroilni Yaqin Sharqdan surib chiqarishni maqsad qildi.

Shu o'rinda ayrim savollar tug‘iladi. Isroilni yo‘q qilish nega kerak bo‘lgan? (Hammasi siyosat aslo savob uchun emas) Hattoki Eron bilan umumiy chegaraasi bo‘lmagan Isroil ularga nima halaqit qilgan? Yo‘q qilishdi ham deydik, bu muvaffaqiyat bilan keyin nima qilishmoqchi bo‘lgan?

Bu savollarga postning davomida javob beramiz.👍

©TEMIROV ANVAR
TDSHU talabasi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

1552-yilda Knyaz Ivan Grozniy Qirim xonligining yuragi bo‘lmish Qozon shahriga hujum qilgan. Qozon qal'asi ko‘plab turkiy davlatlardan yuborilgan ulkan lashkar tufayli mudofaani ajoyib tashkil qilishgan.

Grozniy armiyasi uzoq vaqt shahrga kirish haqida orzu ham qilolmagan. Ammo ruslar tarixda birinchi marta lahm kavlash taktikasiga o‘tishgan. Eng mohir "kalamushlar" qal‘a ostidan shaharga qarab yo‘l qazigan. Buni rus jangchilari ham bilmasligi ta‘minlangan. Shoh, 16 qo‘mondon va lahm kavlaydigan jamoadan boshqa hech kim bundan voqif bo‘lmagan. Sababi rus qo‘shini ichida xoyinlik avjida bo‘lib ular har bir o‘zgarishni raqiblariga yetkazib turishgan.

Buni Qozon jangchilari payqamasligi uchun tun-u kun qal‘a devorlariga to‘plardan o‘q yog‘dirilgan. 7 kunlik lahm kavlash natijasida butun shahar devorlari poroxli bochkalar bilan to‘lidirilgan.

Kuchli portlash natijasida shahar devorlari buzilib aholi vahimaga tushgan. Shu tariqa Qozon mag‘rurligi sindirilgan.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Janubiy Osiyoda ayollarga nisbatan ekstremal munosabat

Ko‘pincha ayollarga nisbatan eng og‘ir sharoitlar haqida gap ketganda, Afg‘oniston yoki Afrika davlatlari (masalan, Mali, Chad) tilga olinadi. Biroq, men uchun kutilmagan narsa shuki, aslida ayollar huquqlarining eng yomon ahvoli Hindiston yarimoroli davlatlarida – Pokiston, Hindiston, Bangladesh, Shri-Lanka va Nepalda kuzatiladi.

Bu haqda men “Rossiya jamiyatidagi ayol” ilmiy jurnalining 2020-yil, №2-sonida chop etilgan maqoladan o‘qidim. Ushbu tadqiqotni RAN Ijtimoiy-siyosiy tadqiqotlar instituti (ISPI RAN) xodimlari – Rostovskaya va Bezverbnaya olib borgan.

Misollar va statistika

Masalan, Bangladeshda ayollarni o‘tgan yil ichida jismoniy yoki jinsiy zo‘ravonlikka uchrashi bo‘yicha ko‘rsatkich dunyoda eng yuqori – 50,7%.

Qiyoslash uchun:
Italiyada – 1,9%
Burkina-Fasoda – 9,6%

Tadqiqotchilar shunday yozadi:
"Janubiy Osiyo mintaqasidagi zo‘ravonlik statistikasi o‘ta xavotirli. Ayniqsa, oila ichidagi tazyiq, erta nikohlar, "nomus qotilliklari", majburiy jinsiy aloqa va odam savdosi keng tarqalgan. Bu hududda bolalar o‘limi darajasi dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi."

Nepalda 40% qizlar 15 yoshga yetmay turmushga chiqadi, 7% esa hatto 10 yoshga yetmay turmushga uzatiladi.

Hindistonda ayollarning 68% qismi savodsiz.

Mumbay shahrining qashshoq tumanlarida olib borilgan tadqiqotda quyidagi natijalar aniqlandi:

35% ayollar erkaklar tomonidan kaltaklanishni ma’lum sharoitlarda to‘g‘ri deb bilishadi (masalan, eriga e’tiroz bildirish, uy yumushlarini bajarmaslik yoki ruxsatsiz tashqariga chiqish).
Fohishaxonadan qutqarilgan ayollarning yarmidan ko‘pi yaqinlari tomonidan sotib yuborilgan. Shimoliy Hindistonda erkaklarning 25% xotinini jismoniy zo‘ravonlik bilan jazolashini, 30% esa jinsiy zo‘ravonlik sodir etishini tan olgan.

"Ma’naviy o‘zlanish" va savollar

Ammo Ushbu zo‘ravonliklarni sodir etgan yoki unga duch kelgan chet elda xususan Angliyada yashovchi Pokistondan kelgan muhojirlar, ehtimol, o‘z vatanida hukmron bo‘lgan odatlar tufayli, bunday harakatlarni normal deb hisoblagan. Ular:

"Bu bizning an’anamiz, madaniy qadriyatimiz, bunga qarshi chiqqanlar esa bizning madaniyatimizni yo‘q qilishga urinmoqda."
Bunday vaziyatda madaniy xususiyatlar bilan zo‘ravonlik oqlanishi yanada og‘ir muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Nodirshohning Kavkaz xususan Dogʻistonga qarshi yurishlari

🗺Dogʻiston strategik ahamiyatga ega hudud boʻlib, Kavkaz va Eron oʻrtasidagi muhim savdo yoʻllarini nazorat qilardi. Nodirshoh bu yoʻllarni o‘zi nazorat qilishni
va mintaqadagi taʼsirini mustahkamlashni maqsad qildi.

☪Qolaversa, Dogʻiston aholisining aksariyati musulmon edi, Nodirshoh esa sunniy musulmon boʻlmasa-da, oʻzining siyosiy maqsadlariga erishish uchun din omilidan foydalanishga moyil edi. Bu esa baʼzi Dogʻiston qabilalari bilan ittifoq tuzishga, boshqalari bilan esa toʻqnashuvga olib keldi.

Nodirshohning oʻz imperiyasini kengaytirishga boʻlgan qatʼiyatliligi va oʻzining qudratini namoyish etish istagi ham Dogʻistonga qarshi yurishlarning asosiy sabablaridan biri edi.

Yurishlarning boshlanishi:

Nodirshohning Dogʻistonga qarshi yurishlari bir necha bosqichlarda amalga oshirildi. Uning qoʻshinlari Dogʻistonning togʻli hududlarida qattiq qarshilikka duch keldi. Mahalliy aholi partizan urushi usullaridan foydalanib, Nodirshoh qoʻshinlariga qattiq shikast yetkazdi. Nodirshohning qoʻshinlari koʻpincha oziq-ovqat va suv yetishmasligidan aziyat chekdi.

Yurishlar Buxoro va Xiva egallangandan keyin 1740-yilning qishida boshlandi. Tez orada Darband olindi, biroq Janubiy Dog'istonda Eron qo'shini halokatli mag'lubiyatga uchradi. Qo'shin boshlig'i Ibrohim bilan birga o'n ikki nafar zodagon, shuningdek, 32 ming kishilik lashkardan faqat 8 ming kishi tirik qoldi. 30 ta ulkan to'pning barchasi yo'qotildi.

1741-yil yozida Nodirshoh 100 ming kishilik qo'shinni olib Dog'istonga ikkinchi marta yurish boshladi. Dog'istonning Tabasaron mintaqasida og'ir janglar kechdi. Sentabrda Aymakin darasida Lutf Ali boshliq Eron qo'shini tor-mor keltirdi.
Turchidagda hududida 5 kun davom etgan jangda Nodirshoh qo'shini qaqshatqich mag'lubiyatga uchradi. Nodirshoh orqaga chekina boshladi, Gundrival nomli joyda eroniylar yana yengildi.

Birgina 1741-yilning kuzida Nodirshoh Andalalda mag'lub bo'ldi, 20 mingga yaqin askari o'ldi. 1741-1743- yillardagi Janubiy Dog'istonga yurish Eronga katta zarar keltirdi.

Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, Dog‘iston yurishida Nodirshoh armiyasining umumiy soni taxminan 110 ming kishini tashkil qilgan. Ularga qo‘shimcha ravishda 40 ming nafar xizmatkorlar va ayollar hamrohlik qilgan. Harbiylar orasida 82 mingdan ortiq kishi Dog‘istonda halok bo‘lgan yoki urush natijasida nogiron bo‘lib, uylariga jo‘natilgan.

⛓‍💥Dog‘iston yurishiga faol jang qilgan harbiy tarkib 54.545 kishini tashkil qilgan. Ulardan
Dog‘istonda turli joylarda 29.805 askar halok bo‘lgan.

🐫Shu bilan birga 12.473 xizmatkor va ayollar yo‘qotilgan. Nodirshoh jang jonivorlaridan 55.940 tuyalar va otlar yo‘qotgan.

Bundan tashqari, Nodirshoh Derbandda turganida uning Rustambek boshchiligidagi qo‘shini ham yo‘qotishlarga uchragan:

🇺🇿Masalaning qiziq jihati shundaki 1737-1740 yillarda Buxoro va Xiva xonligini Nodirshoh qoʻshinlari tomonidan bosib olinishi natijasida bu hududlardan oʻn minglab oʻzbeklar Kavkazdagi dogʻiston urushiga jalb etilgan. 1742-yil bahorda kelgan oʻzbek askarlarining aksaryati hatto qurolsiz kelgani, ba’zilari oddiy yogʻoch tayoqlar bilan qurollangani takidlangan.

🌧_Iqlim va ob-havo sharoitlarining ta‘siri:

1741–1742 yillarning bahor fasli o‘ta yomg‘irli bo‘lib, harbiy harakatlarni murakkablashtirgan. Dog‘iston tog‘larining o‘ziga xos iqlimi fors armiyasining harbiy uslubi uchun noqulay edi. Dog‘istonlik jangchilarning kremlik miltiqlari forslarning fitil bilan ishlaydigan miltiqlaridan ustun kelgan. Fors o‘qotar qurollari Kavkaz nam havosida deyarli ishlamadi.

⁉️Nodirshohning Dogʻistonga qarshi yurishlari uning imperiyasi uchun katta yoʻqotishlarga olib keldi. Hindiston hujumidan keyin qo‘lga kiritilgan barcha xazinalar ushbu urushlarga sarf bo‘lib ketdi. Eron xalqi uchun deyarli foydasi bo‘lmadi. Natijada xalqining Nodirshoh hukmronligidan noroziligi ortib bordi va suiqasd natijasida 1747-yilda Nodirshoh o‘ldirildi. Uning imperiyasi esa parchalana boshladi.

©Abduxalimov Erali
TDSHU Talabasi

🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Afg‘oniston muzeylarida tarixiy xotira

2021-yilda Afg‘onistonda hokimiyat Tolibon qo‘liga o‘tgach, muzeylar oldida muhim savol tug‘ildi: endi islomgacha bo‘lgan meros taqdiri nima bo‘ladi?
Tarixiy xotiraning egallanishi
Afg‘oniston Milliy muzeyi kuratorlari islomdan oldingi davrga oid nodir yodgorliklarni yashirishga majbur bo‘ldilar, chunki ularning yo‘q qilinishidan xavotirda edilar.

Oldingi “Tolibon” hukmronligi davrida hatto moliya vaziri shaxsan boshchilik qilib, minglab qadimiy artefaktlarni yo‘q qilgan edi. Barchaning yodida VI asrga oid Bomiyondagi ulkan Budda haykallarining portlatilishi saqlanib qolgan edi.
Ammo kutilmagan holat yuz berdi: zamonaviy “Tolibon” muzey eksponatlariga hurmat bilan yondashdi.

Bugungi kunda ming yillik Budda haykallari va Nuristonning yog‘och haykalchalari aynan “Tolibon” himoyasida. Hattoki, madaniy merosni muhofaza qilish uchun maxsus politsiya bo‘limi tashkil qilindi.

Biz hech kimni oqlash niyatida emasmiz, ammo Afg‘onistonning qadimiy muzeylari faoliyatini davom ettirmoqda, aksincha, zamonaviy muzeylar esa muammoga uchrayapti.
Masalan, 2010-yilda tashkil etilgan "Jihod muzeyi" allaqachon o‘z nomi bilan ham qiziqish uyg‘otgan edi.

Ushbu muzey faqat 1979-1989 yillardagi SSSRning Afg‘onistondagi harbiy kampaniyasiga bag‘ishlangan. Biz ushbu ekspozitsiyani juda qiziqarli deb hisoblaymiz – mana bu yerdagi videoda ko‘rishingiz mumkin. Biroq, 2022-yildan keyin ushbu muzey mavjudligi haqida hech qanday tasdiqlangan ma’lumot yo‘q.
Sizga ham qiziq bo‘lsa kerak – bu suratda 2014-yildagi ekspozitsiyada tasvirlangan sovet razvedkachisi. U urush paytida modjohidlarga asir tushib, islomni qabul qilgan va Shayx Abdulla ismini olgan.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Eron shohi Nodirshohning Markaziy Osiyoga yurishlari. (Boshi tepadagi postda)

Barchamiz bilamizki Eronda Nodirshoh markazlashtirish siyosatini tugatib, bosqinchilik siyosatiga o'tgan. Bu bosqinchilik siyosati Buxoro xonligi va Xiva xonligini ham chetlab o'tmadi.

Dastlab 1736-yil Nodirshohning o'g'li Rizoquli 1200 armiyasi bilan daryodan kechib Qarshi shahrini qamal qilgan. Buxoro xoni Abulfayzxon va Muhammad Hakimbiy shahar ichida turib dushman bilan jang qilgan.

O‘zbek xonliklariga qarshi qaratilgan ushbu yurushlarda Nodirshoh ishtirok etmaganligining boisi Xuddi shu vaziyatda u Hindistonga hujum qilayotgan edi.
Rizoqulining tajribasizligi va Xiva xoni Elbarsxonnig Buxoroga yordamga kelishi Rizoqulining ortga chekinishiga sabab bo'lgan.

1740-yilda Hindiston yurishlarini tugatgan ulkan xazina va insoniy resurslarni qo‘lga kiritga Eron shohi Nodirshoh bu safar shaxsan oʻzi Buxoroga hujum qilgan. Dastlab Nodirshoh yuk ortilgan tuyalarni Amudaryodan o'tqizish uchun 45 kun mobaynida koʻprik quradi. Nodirshoh daryoning har ikki tarafida 5000 kishilik qo'shin sigʻadigan qalʼalar qurishga buyruq bergan.

Ushbu tayyorgarlik ishlari tugagach NODIRSHOH Buxoroga hujumini boshlaydi. Nodirshoh oʻz qoʻshinini quyidagi tartibda joylashtirdi: oʻng qanot, chap, markaz, artilleriya, orqa qoʻriqchi va pistirma polki, har bir pozitsiyaning oʻz qoʻmondoni bor edi.

Nodirshoh qoʻshinlari TOʻP, MINOMIYOT (o‘z davriga mos), GAUBITSA va aylanma miltiqlar bilan qurollangan edi. Avvallari Oʻzbeklar hech qachon bunday qurollar bilan shugʻullanmagani uchun sarosimaga tushib qolishadi hamda koʻpchiliglari jangda xalok boʻlishadi yoki qochib ketishadi. Jangdan soʻng sulh tuzilib 30 ming oʻzbek askari fors qoʻshini tarkibiga kiritiladi.

Xiva xonligining bosib olinishi

1740- yilda Nodirshoh Buxoroni egallagandan soʻng Xiva xonligiga qarshi yurishni boshlaydi hamda Xiva xonligidan boʻysunishni talab qilib, Elbarsxonga elchi yuboradi. Ikki nafari nufuzli shayxlar boʻlgan elchilar guruhi Elbarsxonning buyrugʻi bilan qatl etilgan. Keyin Xorazmning janubiy chegaralari yaqinidagi Pitnak jangida Nodirshoh Xiva qoʻshinlarini magʻlub etadi.

Navbatdagi jangda Nodirshoh 30 ming oʻzbek va turkmanlardan iborat otliq qoʻshini boʻlgan Elbarsxon bilan yuzma-yuz keldi. Vu bu safar ham xivaliklar magʻlub boʻlishadi. Keyin Xorazmning janubiy chegaralari yaqinidagi Pitnak jangida Nodirshoh Xiva qoʻshinlarini magʻlub etadi.

Natijada Xonqa shahrida qamalga tushib qolgan Elbarsxon Nodirshohga taslim boʻlishga majbur bo‘ladi, hamda oʻzining yigirma nafar amiri bilan birga qatl etilgan (baʼzi maʼlumotlarga koʻra ular tiriklayin koʻmilgan). Shoh bu qatlni elchilar – Jo‘ybor shayxlarining oʻldirilishi uchun qasos deb biladi.

Markaziy Osiyoga qaratilgan Eronning ushbu 8 oylik urushlari mobaynida 3 ming kmli masofani bosib oʻtgan.
Bu Nodirshoh armiyasining o‘sha davrdagi harakatchanligini ifodalaydi.

Samarqandning bosib olinishi

NODIRSHOH 1740-yilda Samarqand shahrini hech qanday qiyinchiliksiz bosib olgan. Shuningdek Nodirshoh Samarqandda turib Xiva xoni ELBARSXONGA qarshi urushga tayyorgarlik koʻrgan. Samarqandni qiyinchiliksiz bosib olgan Nodirshohga Buxoro va Xo‘qanddan 20 minglik lashkar yaqinlashib kelayotgani haqida xabar keladi. Ularga qarshi turish uchun tajribali suboshi (qoʻmondon) Lutf Alixon boshchiligidagi qo‘shin yuborildi va qo‘zg‘olonchilar NODIRSHOHNING bu sara qo‘shinidan xabardor bo‘lib, chekinishni boshlagan bo‘lsalarda, Lutf Alixon ularga yetib olib, qoʻzgʻolonchilarning qoʻshinlarini tor-mor etadi.

Ba‘zi manbalarga koʻra, Nodirshoh Bibixonim masjidining qoʻsh eshiklarini oltin, kumush, qimmatbaho toshlar va boshqa qimmatbaho metallar bilan yasalgan noyob buyumlarni hamda bir qancha meʼmorlar, rassomlar va olimlarni o‘z saroyiga olib ketgan.

Ushbu keng ko‘lamli yurishlar natijasida Nodirshoh davlati umumiy maydoni 3.900.000 kvadrat kilometrga teng ulkan va o‘z davrining eng qudratli imperiyasiga aylandi.

©Saidvaliyev Asadbek
TDSHU talabasi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Eron shohi Nodirshohning Markaziy Osiyoga yurishlari. (Boshi tepadagi postda)

Barchamiz bilamizki Eronda Nodirshoh markazlashtirish siyosatini tugatib, bosqinchilik siyosatiga o'tgan. Bu bosqinchilik siyosati Buxoro xonligi va Xiva xonligini ham chetlab o'tmadi.

Dastlab 1736-yil Nodirshohning o'g'li Rizoquli 1200 armiyasi bilan daryodan kechib Qarshi shahrini qamal qilgan. Buxoro xoni Abulfayzxon va Muhammad Hakimbiy shahar ichida turib dushman bilan jang qilgan.

O‘zbek xonliklariga qarshi qaratilgan ushbu yurushlarda Nodirshoh ishtirok etmaganligining boisi Xuddi shu vaziyatda u Hindistonga hujum qilayotgan edi.
Rizoqulining tajribasizligi va Xiva xoni Elbarsxonnig Buxoroga yordamga kelishi Rizoqulining ortga chekinishiga sabab bo'lgan.

1740-yilda Hindiston yurishlarini tugatgan ulkan xazina va insoniy resurslarni qo‘lga kiritga Eron shohi Nodirshoh bu safar shaxsan oʻzi Buxoroga hujum qilgan. Dastlab Nodirshoh yuk ortilgan tuyalarni Amudaryodan o'tqizish uchun 45 kun mobaynida koʻprik quradi. Nodirshoh daryoning har ikki tarafida 5000 kishilik qo'shin sigʻadigan qalʼalar qurishga buyruq bergan.

Ushbu tayyorgarlik ishlari tugagach NODIRSHOH Buxoroga hujumini boshlaydi. Nodirshoh oʻz qoʻshinini quyidagi tartibda joylashtirdi: oʻng qanot, chap, markaz, artilleriya, orqa qoʻriqchi va pistirma polki, har bir pozitsiyaning oʻz qoʻmondoni bor edi.

Nodirshoh qoʻshinlari TOʻP, MINOMIYOT (o‘z davriga mos), GAUBITSA va aylanma miltiqlar bilan qurollangan edi. Avvallari Oʻzbeklar hech qachon bunday qurollar bilan shugʻullanmagani uchun sarosimaga tushib qolishadi hamda koʻpchiliglari jangda xalok boʻlishadi yoki qochib ketishadi. Jangdan soʻng sulh tuzilib 30 ming oʻzbek askari fors qoʻshini tarkibiga kiritiladi.

Xiva xonligining bosib olinishi

1740- yilda Nodirshoh Buxoroni egallagandan soʻng Xiva xonligiga qarshi yurishni boshlaydi hamda Xiva xonligidan boʻysunishni talab qilib, Elbarsxonga elchi yuboradi. Ikki nafari nufuzli shayxlar boʻlgan elchilar guruhi Elbarsxonning buyrugʻi bilan qatl etilgan. Keyin Xorazmning janubiy chegaralari yaqinidagi Pitnak jangida Nodirshoh Xiva qoʻshinlarini magʻlub etadi.

Navbatdagi jangda Nodirshoh 30 ming oʻzbek va turkmanlardan iborat otliq qoʻshini boʻlgan Elbarsxon bilan yuzma-yuz keldi. Vu bu safar ham xivaliklar magʻlub boʻlishadi. Keyin Xorazmning janubiy chegaralari yaqinidagi Pitnak jangida Nodirshoh Xiva qoʻshinlarini magʻlub etadi.

Natijada Xonqa shahrida qamalga tushib qolgan Elbarsxon Nodirshohga taslim boʻlishga majbur bo‘ladi, hamda oʻzining yigirma nafar amiri bilan birga qatl etilgan (baʼzi maʼlumotlarga koʻra ular tiriklayin koʻmilgan). Shoh bu qatlni elchilar – Jo‘ybor shayxlarining oʻldirilishi uchun qasos deb biladi.

Markaziy Osiyoga qaratilgan Eronning ushbu 8 oylik urushlari mobaynida 3 ming kmli masofani bosib oʻtgan.
Bu Nodirshoh armiyasining o‘sha davrdagi harakatchanligini ifodalaydi.

Samarqandning bosib olinishi

NODIRSHOH 1740-yilda Samarqand shahrini hech qanday qiyinchiliksiz bosib olgan. Shuningdek Nodirshoh Samarqandda turib Xiva xoni ELBARSXONGA qarshi urushga tayyorgarlik koʻrgan. Samarqandni qiyinchiliksiz bosib olgan Nodirshohga Buxoro va Xo‘qanddan 20 minglik lashkar yaqinlashib kelayotgani haqida xabar keladi. Ularga qarshi turish uchun tajribali suboshi (qoʻmondon) Lutf Alixon boshchiligidagi qo‘shin yuborildi va qo‘zg‘olonchilar NODIRSHOHNING bu sara qo‘shinidan xabardor bo‘lib, chekinishni boshlagan bo‘lsalarda, Lutf Alixon ularga yetib olib, qoʻzgʻolonchilarning qoʻshinlarini tor-mor etadi.

Ba‘zi manbalarga koʻra, Nodirshoh Bibixonim masjidining qoʻsh eshiklarini oltin, kumush, qimmatbaho toshlar va boshqa qimmatbaho metallar bilan yasalgan noyob buyumlarni hamda bir qancha meʼmorlar, rassomlar va olimlarni o‘z saroyiga olib borgan.

Ushbu keng ko‘lamli yurishlar natijasida Nodirshoh davlati umumiy maydoni 3.900.000 kvadrat kilometrga teng ulkan va opz davrining eng qudratli imperiyasiga aylandi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Eron shubhasiz boy tarixiy va madaniy o‘tmishga ega. Ilk imeriyalar, yozuv rivojlanishi, sivilizatsiyalar va dinlar to‘qnashgan maydon. Buyuk hukmdorlarga vatan bo‘lgan zamin. Eron tarixini o‘rganuvchi yosh mutaxasis sifatida tarixda Eron zaminda bo‘lgan ijtimoiy siyosiy o‘zgarishlarning Vatanimiz tarixiga bog‘liq, tutash yoki o‘xshash jihatlarini izlashga va solishtirishga harakat qilaman.

Eron tarixining ba‘zi figuralari barcha o‘zbek talabalariga tanish. Masalan shulardan biri Buxoro va Xivani bosib olib, Ashtarxoniy va Xiva Shayboniylarining hokimyatdan ajralib mahalliy o‘zbeklar boshqaruviga o‘tishiga sabab bo‘lgan Nodirshoh.

Kelib chiqishi turkiylardan boʻlgan Nodir Quli Afshar 1688-yilda Xuroson viloyatining shimolida joylashgan Dastgerd qishlogʻida choʻpon oilasida dunyoga kelgan. Nodirshoh 13 yoshga kirganda otasi Imon Quli vafot etgan. Nodirshohning kelib chiqishi qizilboshlilarning yetti urugʻlaridan biri boʻlagan Afshor urugʻiga borib taqaladi.

XVIII asrning birinchi yarmida Safaviylar davlatining zaiflashib qolganidan foydalangan afgʻonlar oʻz davlatiga asos solishadi (1722). Shunindek, mustaqil Afgʻoniston davlati zaiflashib qolgan Safaviylar davlatining yerlarni hamda poytaxti boʻlmish Isfahon sharini ham bosib olib hokimiyatni oʻz qoʻllariga olishadi.

Biroq xuddi shunday vaziyatda Safaviy Tahmasp II Nodir Quli bilan birlashib Isfahonni hamda butun Eron hududini afgʻonlardan ozod qilishadi. Bu hodisalardan soʻng Eronda NODIR Qulining obroʻyi oshib ketdi. Tahmasp Nodirni kuchayib ketishidan xavfsirab harbiy harakatlarni to'xtatishini buyurdi, biroq Nodirquli shoh saroyiga kelib davlatda yuqori lavozimni talab qildi. Tahmasp II unga Xuroson, Mozandaron, Seyiston va Kermon viloyatlarini topshirdi. Shuningdek, Xurosonda o'z nomidan tanga zarb qilishiga ham ruxsat etdi.

NODIR QULIning Safaviylar saroyida obroʻyini oshirgan buyuk ishlaridan biri Eron qoʻshini Qoʻmondoni Fath Alining Usmoniylar qoʻmondoni boʻlgan Malik MAHMUD bilan oʻzaro maxviy xat yozishganlarini, Eron armiyasining urush olib borish rejalarini Usmoniylarga oshkor qilganini NODIR QULIi payqab qolgan. Bu qilgan ishi Safaviylar saroyida uning obroʻsini yanada oshirgan.

👑1736-yili Sigovushon (hozirgi Sobirobod) shahridagi qurultoyda Nodir shohlikka saylandi, 1740-yili Safaviylarning so‘ngi vakili hali yosh bola bo‘lgan Abbos III ni otasi oldiga jo'natdi va oradan koʻp o'tmay Tahmasp bilan birga o'ldirtirib yubordi.

1736-yilda taxtga oʻtirgan Nodirshoh markazlashtirish va talonchililik siyosatini olib bordi. Uning bu talonchilik urushlari natijasida Eronda ulkan imperiya vujudga kelgan. Bu imperiya tarkibiga Armaniston, Ozarbayjon, Gruziya, Dogʻiston, Afgʻoniston, Belujiston, hamda Buxoro va Xiva xonliklari kirgan. Shuningdek, Boburiylar imperiyasiga qarshi talonchilik urushlari olib borib Dehlini ham bosib olgan.

NODIRSHOH Hindistondan oʻzi bilan qimmatbaho Ko‘hi Nur olmosini Eronga olib kelib, oʻz nomiga atab Nodir obod degan shaharga asos solgan.

NODIRSHOH hokimiyatga kelganida - afgʻonlar, hamda usmoniylar imperiyasiga qarshi uch marta urushda gʻalaba qozongan. Shuningdek Kavkaz uchun ruslarga qarshi gʻalabli urushlar olib borgan.

NODIRSHOHni 1747-yilda oʻzining eng yaqin qarindoshlari fitna uyushtirib oʻldirishadi.

Pahlaviylar davrida Eronning tarixchilari Nodirshohga Eronning Napoleoni deb unvon berishgan. Buning yaqqol sabablaridan biri Nodirshohning Erondagi Safaviylar davlatini afgʻonlardan qutqarib qolgani boʻlgan.

©Saidvaliyev Asadbek
TDSHU talabasi

Davomi bor. Davomida Nodirshohning Buxoro va Xiva xonliklariga hujumlar haqida so‘z boradi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Ukraina yaqin orada musulmon davlati bo‘lishi mumkin

Ukraina Xalqaro mehnat tashkiloti va Xalqaro migratsiya tashkiloti hisob-kitoblariga ko‘ra, 8,2 million ishchiga ehtiyoj sezmoqda. Urush tugab, qayta qurish boshlansa bu raqamlar ikki barobar ko‘payadi. Bu haqda Ukraina xalqaro ishga joylashtirish kompaniyalari assotsiatsiyasi prezidenti Voskoboynik ma’lum qildi.

Uning ta’kidlashicha, mamlakatga Bangladesh, Nepal, Hindiston, Shimoliy Afrika va Markaziy Osiyodan mehnat muhojirlari jalb qilinishi zarur.

Bugungi kunda Ukrainada taxminan 2 million musulmon istiqomat qiladi. 2025-yil boshida mamlakat aholisining 31 million atrofida ekani taxmin qilingan, ammo ba’zi manbalar aholining 25 millionga tushganini aytmoqda. Mamlakatga jalb etilishi mumkin bo‘lgan migrantlar asosan Musulmon mamlakatlari ekanini hisobga olsak mavzu sarlavhasi tushunarli bo‘ladi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Ona Hindiston timsoli🇮🇳

​​Hindiston mustaqillikka erishgach, ingliz hukumati ularni boqib kelgan bu millatdan yetishib chiqqan ne ne bilagi baquvvat pahlavon qo‘zg‘olonchilardan minglabini narigi dunyoga hiyla nayrang bilan jo‘natishdi. Ammo kichik jussali, ko‘zi yaxshi ko‘rmas Gandi bu ishni epladi va hind xalqi mustaqil bo‘ldi.

Angliyalik korchalonlar ushbu ishni bajargan ‘‘Pahlavon‘‘ni turli ko‘rinishlarda tasavvur qilishardi. Lekin aniq tasavvurlari yo‘q edi. Kimdir juda mohir jangchi desa, kimdir o‘ta chaqqon va chapdast yigit deb xayol qilar edi. Nihoyat Milliy ozodlik kurashining otashqalb namoyondasi Mahatma Gandidan Angliyaga tashrif buyurishni iltimos qilishdi.

Hindistonni Londondek buyuk imperiyaning asriy mustamlakachilik zulmidan ozod qilgan buyuk rahnamoning qiyofasini o'zlaricha tasavvur qilgan minglab ingliz fuqarolari uni qarshi olgani temiryo'l vokzaliga keladilar. Vagondan sochi taqir olingan, boshyalang, egniga oq 3 metr matoni o'rab olgan, oyog'iga shippak ilib, qo'lida aso tutgan mushtdekkina, ozg'in chol tushganini ko'rib, hamma dong qotib qoladi.😱

"Shuncha yo'ldan Angliyadek mamlakatga kelar ekansiz, sal durustroq kiyinib, o‘zingizga qarab olsangiz bo'lmasmidi?"
degan savolga Gandi: "
Men ona Hindistonimning jonli timsoliman, sizlar ikki yuz yildan beri talayverib, diyorimni shu holga soldingiz"
deb javob beradi. Siz Hindistonni ko'rmoqchimisiz? Men Hindistonman. Hindiston menga o‘xshaydi dedi. I am India

Manba: ¹Mohandas Karamchat Gandi ‘‘Mening hayotim (My Life)‘‘ kitobi 3-bet. 2019-yil.

Kanalga o‘tish
🎯@Sharqshunos_tarixchi

🇮🇷🇹🇷Saljuqiy sultonlarining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri o‘z hukmronligi ostidagi olimlar va ziyolilarni himoya qilish va qo‘llab-quvvatlash hamda ilmiy va madaniy muassasalarni rivojlantirish bo‘lgan.

📚Buning aniq fundamental sababi ham bor edi. O‘sha paytda Buvayhiylar va Fotimiylar singari shia davlatlari ko‘plab olim-u fuzalolarni o‘ziga og‘dirib, Sunniylik mazhablaridan ko‘ra kuchliroq ilm qilish va shialikni mustahkamlashga bel bog‘lagan edi.

Ularga qarshi turmoq uchun Saljuqiylar ham bu musobaqadan ortda qola olmas edi. Ta‘lim bunyodkori esa o‘sha mashhur Nizomalmuluk bo‘ldi

Batafsil bu yerda o‘qing...

Ijtimoiy Darvinizm.

Charlz Darvin nomini eshitishi bilan mutlaqo tarixni tushunmaydigan tarixchilar jazavaga tusha boshlaydilar. Nega chunki Darvin
‘‘Inson - maymundan kelib chiqqan‘‘
degan gapni aytgan emish. Bir gapni aytib qo‘yay 5 metrlik katta choyshabni qaysidir qismiga berkinib olgan burgani topa olmasdan butun choyshabni yoqib yuborish biz uchun yechim bo‘lib ko‘rindi va shunday qildik. Darvin nazariyasining jami hajmi 1000 sahifadan iborat. Unda 20 ga yaqin yo‘nalishda fikrlar berilgan. Biz bitta odam haqidagisini eshitdigu qolganlarini ham shunchaki yopib qo‘ydik.

Albatta uning nazariyalari xatodan holi emas, lekin 150 yil oldingi fikrlar esa o‘z zamonasi uchun ilmiy inqilob edi va ba‘zi fikrlari bugungacha ilm darg‘alarini hayratlantiradi. Darvinizm yomon ekan uni o‘qimasdan turib, tushunmasdan turib bu ‘‘yomon‘‘ g'oyani qanday yo‘q qilmoqchimiz. Raqibingiz nimaligini bilmasdan turib ko‘zni yumib urushishga o‘xshaydi bu. Biz uni o‘qimasdan jazolamoqchimizmi?

Men Darvin ta‘limotini mutlaqo oqlamoqchi emasman. Va shu bilan birga oʻzi Darvin ta‘limotini O'zbekistonda deyarli ko‘pchilik bilmasligini ham aytib o‘tmoqchiman. (Balki bilishar, ammo judayam kam) Nega bilmasligini yuqorida aytdim.

Mayli bu nazariya haqida emas, Hozir Darvinning boshqa nazariyasi asosida paydo bo‘lgan g‘oya ya‘ni kuchlilarning hukmronlik masalasiga to‘xtalmoqchiman.

Darvinning mashxur Tabiiy Tanlanish nazariyasi Gerbert Spenser tarafidan jamiyat qoidalariga qilingan psevdo ilmiy tadbiqi natijasida ilgʻor mamlakatlarda imperialistik va irqiy xatti-harakatlarini oqlash uchun ilmiy tirgak paydo boʻlgan.

Darvinga koʻra, hayvonlar va oʻsimliklar evolyutsiyasi tabiiy tanlanish prinsipi asosida rivojlanadi, yaʼni kuchlilar yashab qoladi, kuchsizlar yoʻqlikka mahkum (It is what it is). Bu nazariya oʻz vaqtida ilm ahli oʻrtasida katta bahs-munozaralarga sabab boʻladi. Spenser, Maltus, Galton kabi Ijtimoiy Darvinchilar yuqoridagi nazariyani insonlar va jamiyat rivoji prinsiplariga tadbiq etadilar. 

Xususan, Spenser mashxur “kuchlining yashab qolishi” (survival of fittest) iborasini fanga olib keladi.
Unga koʻra, xuddi tabiatda boʻlgani kabi insonlar va jamiyat ham tabiiy tanlanish qonunlari asosida rivojlanadi. Kuchlilar kuchli tugʻilishgani uchun kuchsizlardan ustun turadilar. Xuddi boy va kuchli davlatlar ham boshqalaridan ustun boʻlishi kerakligidek.


Ijtimoiy Darvinchilarning nazariyalariga koʻra, davlat qashshoq insonlarga moddiy yordam berib, tabiat qonunlarini buzmasligi, jamiyat tabiiy ravishda “tozalanib”, sogʻlom va mustahkam ijtimoy qatlam shakllanishi lozim edi. Bu nazariyadan tugʻilgan taʼlimotlardan biri – bu Yevgenika (Eugenics) uning asosiy vazifasi insoniyatning genetik sifatini oshirish hisoblanadi. Bu taʼlimotda ilhom olgan eng mashhur siyosatchi esa, sezib turganingizdek – Gitler.  

Gitler az in sabab dunyoni faqat asl (nordik) irq boshqarishi kerak degan fikrni aytdi va fashizmning asosiy targ‘iboti boshlandi.

Nazariyalarni xato tadbiq qilish bitta bizda emas ekan. Darvinning kuchli davlatlar yashab qolishi nazariyasi ijtimoiy Darvinizm deyiladi. Bu fikr ko‘plab olimlar tomonidan qoralangan men ham qoralayman.

Lekin maymun nazariyasi umuman boshqa. Ha qiziqqanlarga aytib qo‘yay: Darvin inson maymundan paydo bo‘lgan degan gapni hech qachon, hech qaysi kitobida aytmagan. Shu haqida ko‘proq bilmoqchi bo‘lsangiz bu pullik😉

Kanalga o‘tish
✏️@Sharqshunos_tarixchi

Uzur Gurgunbayevaniki 1217 marta ko‘rilib, 13 marta boshqa kanallarga uzatilgan ekan👍

​​AQSH va Eron ortasidagi yadroviy muammolar🇮🇷❌️🇺🇲

AQSh doimiy ravishda Eronning yadroviy dasturi, Eronning terrorizmni qoʻllab-quvvatlayotgani hamda mamlakatda inson huquqlari buzilishidan xavotir olib keladi. Eronni xalqaro hamjamiyat bilan muzokaralar boshlash va yadroviy dasturi bilan bogʻliq muammolarni hal qilishga majbur qilish uchun AQSh ko‘p harakat qiladi.

📝AQSh va xalqaro hamjamiyat tomonidan Eronga nisbatan keng qamrovli sanksiyalar roʻyxati qoʻllangan. Amerika tomoni Eron hokimiyat byurokratiyasi oʻz ritorikasida Isroil davlatining mavjud boʻlish huquqini qayta-qayta shubha ostiga qoʻyadi, shuningdek, Hamas, Hizbulloh va Falastin Islomiy Jihodi kabi guruhlarga qurol yetkazib berishi bilan Yaqin Sharq mojarosining hal etilishiga toʻsqinlik qilib keldi deb hisoblaydi.

🗳2013-yilda Eron prezidentligiga Hasan Ruhoniy kelishi bilan ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlar yana qaytadan yaxshilana boshladi. Hasan Ruhoniy Gʻarb bilan eng murakkab masalalarni ochiq muhokama qilishga tayyorligini bildirib, mamlakatning ichki kursi oʻzgarganini koʻrsatuvchi qator tadbirlar oʻtkazdi: siyosiy mahbuslar ozod qilinishi ijtimoiy tarmoqlarga kirish maʼlum muddatga ochilishi va hokazolar shular jumlasidan.

☎️2013-yil sentabr oyida 34 yil ichida birinchi marotaba Amerika va Eron davlat rahbarlari oʻrtasida telefon orqali muloqot boʻlib oʻtdi.

🇮🇷🇺🇲🧐❓️Xosh endi tŏxtalib ŏtsak nima uchun bu ikka davlat bunchalik ziddiyat yoqasiga kelib qold?


⏳AQSh-Eron munosabatlari 1979 yilgi Eron inqilobidan beri asosan qarama-qarshiliklardan iborat boʻlmoqda, buning ildizi AQShning yaqin ittifoqchisi boʻlgan avtoritar monarx Shoh Muhammad Rizo Pahlaviyni taxtdan agʻdarib, Islom Respublikasining barpo etilishiga borib taqaladi.

📿1990-yillarning oxirlarida ikki tomonlama munosabatlar qisqa muddatda yaxshilanganidan soʻng, 2000-yillarning boshida Eronning Falastin guruhlarini qurolli qoʻllab-quvvatlayotgani va ilgari oshkor etilmagan yadroviy inshootlari fosh etilishi haqidagi xabarlar fonida keskinlik yana koʻtarildi.

🔴Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi Eronning yadroviy dasturiga qarshi sanksiyalar kiritdi. Obama maʼmuriyati Eronning yadroviy dasturi bilan bogʻliq xavotirlarni iqtisodiy bosimni davom ettirish hamda sanksiyalar va qattiq diplomatik aloqalar orqali hal qilishga harakat qildi. Natijada, 2011 va 2015 yillar oralig'ida xalqaro sanksiyalarning murakkab oqibatlari Eron iqtisodiyotining 20 foizga qisqarishiga va ishsizlikning 20 foizga ko'tarilishiga olib keldi.

🔴Ushbu kelishuv 2015 yilda imzolangan koʻp tomonlama yadroviy bitim (Qoʻshma keng qamrovli harakatlar rejasi) bilan yakunlandi, u koʻpgina iqtisodiy sanksiyalardan xalos boʻlish evaziga Eronning yadroviy faoliyatiga cheklovlar qoʻydi.

Eronning yadroviy ambitsiyalari cheklangan bo'lsa-da, uning mintaqaviy ambitsiyalari o'sishda davom etdi. Eron Yaqin Sharqdagi mazhablararo boʻlinishni kuchaytirgan “Quds” kuchlari – Islom inqilobi qoʻriqchilari korpusi (IRGC) xalqaro qoʻmitasi orqali shia jangarilarini qurollantirish va tayyorlashda davom etmoqda. Quds kuchlari Livandagi Hizbullohni ilg‘or qurolli uchuvchisiz uchoqlar bilan ta’minladi, Suriyadagi yuz mingdan ortiq shia jangchilarini o‘qitdi va moliyalashtirdi, Yamandagi husiylarga ballistik raketalar va uchuvchisiz samolyotlar yetkazib berdi hamda Iroqdagi shia jangarilariga raketa salohiyatini oshirishga yordam berdi. AQSh hukumati Eronni terrorizmning asosiy homiysi deb hisoblaydi, ularga ko‘ra rasmiy Tehron terrorizmni moliyalashtirishga har yili bir milliard dollardan ortiq mablag' sarflaydi va Afg'oniston, G'azo, Livan, Pokiston, Suriya va Yamanda 140 000 dan 185 000 gacha IRGC-Quds kuchlari hamkor kuchlari mavjud.

P.S Hozirda ham bu davlatlar o'rtasidagi mojorolar davom etmoqda. Bu konfliktlar manbasini bitta postga sig‘dirib bo‘lmaydi.

©Madinaxon To’ychiyeva
TDSHU talabasi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Afg'onistonnni 3.5 yil Tolibon harakati egallab olgach mamlakatning ko‘plab amaldorlari va sobiq elita vakillari dunyoning turli burchaklaridan qo‘nim topdi. Afg‘oniston Islom Respublikasi birinchi vitse-prezidenti, Afg‘oniston razvedkasi sobiq rahbari Amrulla Solih bugungi kunda Rossiyada yashamoqda. Panjsher qarshilik harakatini eshitgansiz Amrulla Solih aynan shu harakatning asoschilaridan biri hisoblanadi. U kichik Ahmad Masud bilan ancha vaqt birga faoliyat yurgizgan.

Ammo bu post Afg'oniston haqida emas. Yaqin kunlardagi voqealardan so‘ng yuqorida nomi zikr etilgan Amrulla Solihning Rossiya va Ukraina urushi va unda g‘alaba qozongan Putinning "daholigi" haqidagi fikrlari e‘tiborimizni tortdi.

Amrulla Solihning fikricha Rossiya urushda g‘alaba qozondi va o‘z maqsadlariga to‘liq erishdi.

🇷🇺 Rossiya prezidenti Vladimir Putin va AQSh prezidenti Donald Trampning so'nggi kunlardagi hamkorligi va telefon suhbatlari ortidan A.Solih xalqaro vaziyatga izoh berdi.

"Prezident Putin maxsus harbiy operatsiya boshlanishida qo‘ygan strategik maqsadlarining aksariyatiga erishdi. Mening fikrimcha, uning yutuqlari quyidagilardan iborat:
1. Ukraina NATO a’zosi bo‘lmaydi (va bo‘lolmaydi)

2. Ukrainadagi rus tilida so‘zlashuvchi hududlarning katta qismi allaqachon Rossiya nazoratiga o‘tgan.

3. Transatlantik alyans (NATO) zaiflashdi.

4. Sanksiyalar na Rossiya iqtisodiyotini, na Rossiya armiyasini zaiflashtira olmadi.


5. Ko‘p qutbli dunyo endi shunchaki abstrakt tushuncha emas, balki haqiqatga aylandi.

6. Yevropa iqtisodiyoti Rossiya energiya resurslariga boykot va "Shimoliy oqim-1" gaz quvurlarining vayron bo‘lishi tufayli urushdan oldingiga qaraganda ancha zaiflashdi.

7. Rossiya armiyasi qiyinchiliklar orqali modernizatsiyadan o‘tdi, janglarda chiniqdi va bebaho tajriba orttirdi. Bu unga foyda keltirgan bo'lsa keltirdiki zarar keltirmadi.

8. Rossiya qurollariga bo‘lgan ishonch qayta tiklandi, bu esa yangi mijozlarni jalb qilmoqda, chunki ular NATO harbiy sanoatiga qarshi samaradorligini isbotladi. (Rossiya harbiy qurol-yarog‘ sotuvi oshishiga shama qilinyapti)

9. Rossiya jamiyatiga konservativ xarakterga ega birdamlik qaytdi — liberallar, oligarxlar va anarxistlar deyarli jamoat maydonidan yo‘qoldi. NNTlar ham katta yo‘qotishlarga uchradi.

10. Yevroosiyo deb nomlanuvchi geografik hudud endi Rossiya ta’sir doirasi sifatida qabul qilinmoqda, bu esa AQSh tomonidan og‘zaki tasdiqlandi.

11. Rossiya har qanday global masalada, ayniqsa G‘arb ta’siri sezilmaydigan mintaqalarda o‘z ta’sirini o‘rnatish uchun yetarli geosiyosiy og‘irlikka ega bo‘ldi.

Biz yangi dunyo tartibining tong otishini kuzatyapmiz. 1991 yildan yoki sovuq urushdan keyin shakllangan tartib bugungi kunda o‘z mavjudligini to‘xtatdi."

Amrulla Solihning yuqoridagi gaplari o‘rtacha saviyadagi odam uchun haqiqatdek ko‘rinib, real vaziyatni ifodalayotgandek tuyulsa-da ushbu fikrlar bahsli.

Men tushunmaydigan narsa Amerikaning Afg'onistonni tark etishi natijasida mansabidan ayrilgan afg‘on sobiq rahbariyati Rossiyani ideallashtirib Amerikani aybdor qilyapti ekan, Amerikadan 20-30 yil avval SSSR dek baloning Afg‘on xalqi boshiga solgan uqubatlari va uning hozirgacha saqlanayotgan achchiq xotiralari endi unutildimi shunda? O'z qotiliga ko‘ngil qo‘yish boshlandimi endi?

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

TARIX G'OLIBLAR TOMONIDAN YOZILADI. (Bo‘lmagan gap)

Bugungi kunda mana shunday asossiz da’voga ko’p duch kelib qolamiz. Akademik tarix bilan professional shug’ullanuvchi odam sifatida aytishim mumkinki, bunday da’vo juda ham kulgili, agar ahmoqona bo’lmasa. Quyida nima uchun bunday ekanligini misollar bilan qisqacha izohlab o’taman.

- 29-may, 1453-yil, Usmoniylar sultoni Sulton Mahmud II tomonidan ham dengizdan, ham quruqlikdan 55 kunlik qamaldan so’ng Konstantinopol bosib olindi va shu bilan ming yildan ortiqroq mavjud bo’lib kelgan Vizantiya Imperiyasiga yakun yasaldi. Vizantiyaning qulashi bilan G’arbga qaytishga majbur bo’lgan Yevropaliklar Usmoniylarning o’ta ketgan vahshiy va yovuz ekanliklari haqida faqat bir tomonlama ko’plab ma’lumotlar tarqatib, yozib qoldiradilar. Bu qo’lyozmalar bir necha asr davomida Yevropada Usmoniylar va musulmon dunyosiga nisbatan nafrat va qo’rquvga sababchi bo’lgan. Usmoniylarni shuhratini g‘arbda oshirmagan.

- Ko’plab tarixchilar tomonidan “Tarixning otasi” deb nisbat beriluvchi Fukidid asli afinalik bo’lgan. Peloponnes Urushi davomida Afina tomonida turib jang qilgan. Urushda Spartaliklar qo’li baland keladi va u 20 yil davomida quvg’inda yashagan, lekin biz bugun tarixdagi bu mashhur konflikt haqida aynan Fukidid tomonidan yozib qoldirilgan asar orqali bilamiz.

- Yaqinroq tarixga qaytamiz. Sovuq Urush davrining eng uzoq davom etgan qurolli to’qnashuvlaridan biri - bu, shubhasiz, AQSh va Vietnam o’rtasida bo’lib o’tgan. Sir emaski, bu urushda AQSh mag’lubiyatga uchragan yoki kamida aniq g’alaba qozona olmagan, lekin Vietnam urushi haqidagi eng asosiy hujjatlar va tadqiqotlar aynan Qo’shma Shtatlardan topiladi.

“History is written by victors” - “Tarix g’oliblar tomonidan yoziladi” iborasini ilk marotaba Cherchil tomonidan aytilgan deb tahmin qilinadi. Ba’zilar esa bu gap Nyurenberg sudidagi nutqi davomida fashistlar tiziming asosiy arxitektorlaridan biri Xerman Go’ring tomonidan aytilgan deb hisoblaydilar. O’shanda Go'ring: “G’olib doim sudya, mag’lub esa aybdor bo’ladi”, degan edi.

Xo’sh, aslida ham tarix juda ko’pchilik o’ylaganidek g’oliblar qo’lida ming tusda tovlanuvchi, faqat hukmron tabaqa manfaatlariga xizmat qiluvchi beqaror ovunchoqmi yoki vaqt sinovida toblangan, o’zgarmas va mustahkam haqiqat?

Birinchidan, tarix toshga o’yib yozib qo’yilgan absolyut haqiqatdan iborat emas. Ha, u o’zgaruvchan. Har safar yangi fakt va ma’lumot topilishi bilan unga turli o’zgartirishlar kiritib borilaveradi. Shu orqali u oydinlashib, to’lishib va tabiiyki, o’zgarib boraveradi.

Ikkinchidan, biror individual shaxsning, yoki siyosiy rejimning tarixni o’z manfaatiga moslab talqin etishi bu shunchaki vaqtincha ro’y beradigan jarayon. Asl tarix akademik izlanishlar sabab yuzaga chiqib qolaveradi.

Tarixni buzib talqin etish totalitar tizimlarga xos fenomen. Tarixning o’zgargan shaklini tadbiq etish bu mavjud barcha tarixiy haqiqatlarga va ong erkinligiga qarshi ochilgan urush. Siz tarix ustidan ma’lum bir vaqt davomida g’alaba qozonishingiz mumkin, lekin bu sizning bu xatti-harakatlaringizni kelajakda hech kim so’roqqa tutmaydi degani emas.

Tarixni akademik jihatdan (xavaskor emas) chuqurroq o’rganadigan inson bu iqtibos ko’p ham asosli emasligini tushunib olaveradi. Yuqoridagi misollar esa ko’pchilikda hamon saqlanib qolayotgan tarixiy obyektivlik, tarixning mutlaq ekanligi haqidagi stereotiplarning o’rinsiz ekanligini ko’rsatib berishi mumkin.

Agar siz tarix faqat g’oliblar tomonidan buzib talqin etiladi deb hisoblasangiz, o’ylab ko’ring: Yuqoridagi 3 ta misolda ham, Tarix mag’lublar tomonidan yozilgan.

Tarixni mağlublar ham yozishi mumkin. “Tarix - vaqti-vaqti bilan o’z manfaati uchun ba’zilar tomonidan qisqa vaqtga buzib turiladi” deyish mantiqqa yaqinroq.

Kanalga o‘tish
✏️@Sharqshunos_tarixchi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#arxiv

🇦🇿📰Ozarbayjonda jamiyatning illatlari va qusurlarini yumoristik nuqtai nazardan tanqid ostiga oladigan Mulla Nasriddin nomli jurnal chiqqan. Shu jurnalning Oilada "O‘g‘il tug‘lisa" va "Qiz tug‘ilsa" deb nomlangan sahifalaridan namunalar. Demak 100 yil oldin ham oilada o‘g‘il bolaning ahamiyati katta bo‘lgan ekan. Hozirgi ko‘plab muammolarning ildizi tarixda deb bejizga aytmayman.

#Ozarbayjon 1909-yil

Jurnaldan 👉 boshqa bir namuna.

Kanalga obuna bo‘ling
✒️@Sharqshunos_tarixchi

​​YEVROPA VA MUSULMON SHARQI TARIX VA BUGUN.

Yevropaning Islomiy Yaqin Sharq bilan raqobatida ikkita muhim bosqich bor.

Hech kimga sir emaski, VII-X asrlardagi quvvatli islomiy davlatlar XI asrda oʻzining dinamikligini yoʻqotib, dastlab alohida qismlarga boʻlinib tanazzulga yuz tuta boshlagan. Abbosiylar boshqaruvi aynan X asrda bir qator davlatlarga bo‘lina boshlagan. Somoniylar, Safforiy, Tohiriy, Buvayhiy, Fotimiy, Ayyubiy va yana 10 lab men sanamagan mayda sulolar alohida davlatchilik uchun kurashga kirgan.

Yevropa esa aynan shu davrdan “yuksalish” va “shahar inqilobi”ni boshdan kechirib, oʻz yuksalish bosqichiga kirgan. XI asr oxiriga kelib Yevropa iqtisodiyoti va madaniyati markazlari hali ham Yaqin Sharqdagilardan pastroq bo‘lsa-da ammo tafovut bu davrdan boshlab tezda yopilib borgan.

Siyosiy jihatdan Rim markaz bo‘lgan "Xristian olami" Ispaniyada qayta hujumga o'tadi, Sitsiliyani qaytarib oladi va ushbu asrni Salibchilarning Quddusda yangi davlat tuzishi bilan (1099-yil) yakunlaydi.

Islom davlatchiligi birinchi navbatda g'arbda - Andalusiyada (1030 yilga kelib Kordova xalifaligi qulagan) va Mag'ribda tanazzulga yuz tuta boshlaydi. Ammo sharqda turklarning diniy e'tiqodi Kichik Osiyoda (ayniqsa, Vizantiya Yaqin Sharqning dekadent dinamikasiga ergashganligi sababli) va Shimoliy Hindistonda yangi istiqbollarni ochadi. Muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklar almashinadigan yarim ming yillikda strategik muvozanat holati yuzaga keladi (O'rta yer dengizi g‘arbida katoliklar, musulmonlar esa sharqida muvaffaqiyatga erishadilar).

XVI-XVII asrlar - zamonaviylikning tug'ilishi, buyuk kashfiyotlar davri, mustamlakachilik va transatlantik qul savdosining boshlanishi, "narx-navo inqilobi" va islohotlar davri bo'ldi. Ayni paytda, Usmonlilar Ikkinchi Rimdan keyin yuksalishning oliy bosqichiga chiqishga yaqin turishgan edi, buning uchun Usmoniylarda barcha sharoitlar: Xalqaro quruqlik va dengiz savdo yo‘llariga yaqinlik, keng geografik makon, inson resursi, kuchli mafkura kabilar mavjud edi, ammo Gabsburglar, shu jumladan Amerika mustamlakalarining oqib kelayotgan resurslarining ta‘siri tufayli rivojlanish Yevropaga o‘tdi.

Keyin qattiq iqtisodiyoti "narxlar inqilobi" bilan "Kichik muzlik davri" ning navbatdagi bosqichiga dosh bera olmaydigan islomiy turkiy imperiyalarining (Usmonlilar, Safaviylar, Mug'ullar ya’ni Boburiylar) aniq tanazzulga uchrashi boshlanadi. Bu orqaga ketish faqatgina musulmon sharqiga xos emas edi.

Yevropaning janubidagi bir zamonlar gullab yashnagan katoliklar ham xuddi shu muammolarni boshdan kechirmoqda edi - o'sha paytdan boshlab Ispaniya, Italiya kabi janubiy Yevropa davlatlari ham rivojlanishdan to‘xtab, estafetani Galliya yarim orolidagi Fransiya yoki protestant bo'lgan Angliya va Gollandiyaga topshirgan.

G'arbiy Yevropaning iqtisodiy va harbiy ustunligi XVII asrning ikkinchi yarmida ayon bo'ldi. Shundan so'ng XVIII asrning oxiridan esa yuksalish bevosita sanoat inqilobi tufayli Angliyadan Amerikaga o'ta boshladi. Bu yerda eng rivojlangan mintaqalar mavjud edi. Qadimgi Sharqiy bronza davri darajasida, balki Osiyo va Shimoliy Afrikaning eski sivilizatsiyalari ham mavjud edi.

Shu davrlardan boshlab rivojlanish dinamikasi Sharqqa qaytmadi. Osiyoning ikkinchi jahon urushidan keyingi rivojlangan mintaqalari sizni yo‘q mana sharqda ham yirik kuch markazlari rivojlangan degan fikrga yetaklasada, Sharqning iqtisodiy rivojlangan qismlarining barchasi G‘arb modeli bo'lib hisoblanadi. O'sha Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur, Malayziyalarning barchasi Amerika yoki Anglo-sakson huquq oilasidagi davlatlarining tajribasi va modeli asosida rivojlangan. Xitoydagi kommunistik rivojlanish deb ataydiganimiz ham tarixga qarasak Nemis olimlari Karl Marks va Fredrix Engelslarning sotsialistik nazariyalari bo‘lib chiqadi.

Ba‘zi Islomiy davlatlardagi rivojlanish ham bevosita G‘arb ta‘siri natijasida bo'lganligini ko'ramiz. Qatar, Saudiya, Turkiya, Quvayt, Dubay barchasi shu strelka o'qidan yurgan.

👍 Ayamang

Kanalga obuna bo‘ling
✒️@Sharqshunos_tarixchi

🇮🇷​​Eron Islom Respublikasining harbiy qudrati

❔Qariyb yarim asrdan buyon siyosiy va iqtisodiy sanksiyalar bosimi ostida bo'lgan Eron harbiy qudrati bo'yicha maqtana oladimi?

❔Eron yadro quroliga egaligi rasman tasdiqlanganmi?

❔Agar Eronning yadroviy quroli mavjud bo'lsa, Eron undan qanday vaziyatlarda foydalanadi?

Eronning harbiy qudrati bo'yicha dunyodagi o'rni turlicha baholanadi, ammo ko'plab xalqaro reytinglarga ko'ra, Eron Yaqin Sharq mintaqasida va dunyo miqyosida o'zining harbiy qudrati bilan yuqori o'rinlardan birini egallaydi.

🌐Global Firepower (GFP) reytingiga ko'ra, 2025 yilgi ma'lumotlarga asosan Eron dunyodagi eng kuchli armiyalardan biri bo'lib, taxminan 14-o'rinda turadi (eslatib o'taman O'zbekiston 83-o'rinni egallagan). Bu reytingda Eronning kuchli raketa tizimlari(Shahab-3, Kadr-1, Emad, Sejjil), katta sonli qo'shinlari(zaxira askarlar bilan 1 mln ga yaqin), shuningdek, o'zini himoya qilish va mintaqadagi ta'sirini mustahkamlashga qaratilgan harbiy strategiyalari hisobga olinadi. Yaqin Sharq mintaqasida Eron Saudiya Arabistoni va Isroil kabi mamlakatlar bilan raqobatlashadi.

Eronning yadro quroliga egaligi rasman tasdiqlanganmi?

2015 yilda Eron va xalqaro olimlar tomonidan "Vena kelishuvi" (JCPOA - Yadro kelishuvi) imzolandi. Ushbu kelishuvga ko'ra, Eron yadro qurolini ishlab chiqarmaslik majburiyatini oldi, agar Eron o'z yadro dasturini shaffof va xalqaro nazorat ostida olib borsa, unda Eronga nisbatan iqtisodiy sanktsiyalar yengillatildi. Biroq, 2018 yilda AQSH Prezidenti Donald Tramp tomonidan bu kelishuvdan chiqilganidan so'ng, Eron kelishuvga rioya qilishni davom ettirmadi va ba'zi cheklovlarni buzdi. Shu tariqa yadroviy dasturini kengaytirdi.

Shunday qilib, Eronning hozirda yadro quroliga egaligi rasman tasdiqlanmagan, lekin yadro dasturi borligi va uning potensialiga oid xavotirlar davom etmoqda.

Agar Eronning yadroviy quroli mavjud bo'lsa (bu rasmiy ravishda tasdiqlanmagan, ammo xavotirlar bor), undan qanday vaziyatlarda foydalanishi haqida aniq prognoz qilish qiyin, chunki bu turli siyosiy, harbiy va strategik omillarga bog'liq bo'ladi.

Biroq, ehtimoliy vaziyatlar quyidagilar bo'lishi mumkin:

1. O'zining hududiy xavfsizligini ta'minlash;

2. Yaqin Sharqdagi raqiblarga qarshi sanksiyalar va bosim o‘tkazish;

3. Ehtimoliy dushmanlar uchun Strategik to‘siq;

4. Va albatta mintaqa va dunyo hamjamiyatiga Kuchli siyosiy signal yuborish;

Shu bilan birga, yadro qurolidan foydalanish xalqaro hamjamiyat tomonidan jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini tushunish kerak, shu jumladan, global miqyosda yadro urushi yoki global xavfsizlikni tahdid qiluvchi holatlar yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun ko‘pgina mutaxassislar va xalqaro siyosatchilar Eronning yadroviy quroldan foydalanish ehtimolini juda past deb hisoblaydi.

☢Eronning eng xavfli quroli sifatida uzoq masofali balistik raketalar va yadro quroli ishlab chiqish salohiyati alohida ajralib turadi. Masofasi 1,300-2,000 km bo‘lgan raketalar, Eronning raqiblariga qarshi strategik zarbalar berish imkonini yaratadi.

Eronning uzoq masofali raketa tizimlari, ayniqsa Shahab-3, Ghadr-1 va Sejjil raketalari, uning eng xavfli quroli deb hisoblanadi. Bu raketalar mintaqadagi davlatlar, shu jumladan Isroil, Saudiya Arabistoni va AQSH uchun katta xavf tug‘diradi. Bu raketalar yadro quroli bilan jihozlanishi mumkin, bu esa xavfini yanada oshiradi.

Eron harbiy jihatdan mintaqaviy kuchga ega, ammo global darajada kuchli yadro qurollari, texnikalar va ilmiy jihatdan ilg‘or davlatlar bilan taqqoslaganda orqada turadi.

📍Ammo hech bir davlat o'z harbiy qudratini ochiqchasiga namoyish qilmaydi. Zero har bir jangchining salohiyati jang maydonidagina bilinadi. Biz esa qisman malumotlarga tayangan holda taxmin qila olamiz xolos!!!

Gurgunbayeva Madina. TDSHU talabasi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Bugun sizga turli yoʻnalishdagi foydali kanallarni tavsiya qilaman.

@nota_bene1 - shunchaki yaxshi kanal

@Uzbekchilik17 - Asosan kayfiyatni ko‘taruvchi kontent

@blogdilshoda - Xalqaro va O'zbekistondagi grantlarni yutmoqchilar uchun maxsus kanal

@Economics_ITE - Iqtisod va marketingga oid ma'lumotlar, fikrlar hamda sohaga aloqador boʻlmagan qiziq ma’lumotlar

@engengeng888 - eng zo'r ma'lumotlar - hammasi faqat obunachilar uchun

@Azizbekh17mem - Ijtimoiy, siyosiy muammolar kulgu orqali olib chiqiladi

@Kinovat - Kino olami haqida barchasi

@sharqshunos_tarixchi -
Tarix | Siyosat | Madaniyat. Yaponiyadan Ispaniyagacha. Sharq xalqalari boʻyicha ilmiy ommabop resurslar yig‘indisi

@bilimdon_zakovatchi - Yangi faktlar, savollar, zakovat haqida va xullas ideal kanal

@legal_mind — sarkazm, yumor va xalq tushunadigan tilda huquqiy fikrlar

@economist_martin - iqtisodiyot, siyosat, jamiyat hamda hayotimizdagi oʻzgarishlar haqida

@santuagaraoflibrary - falsafaning bugungi kunga evrilishi va uning kelajakka ta'siri xususida

@korinmas_qol - ijtimoiy-iqtisodiy mavzularda tahlil hamda AQSHdagi ta’lim va hayot haqida

@therealniyozov - siyosat maydoni shaxsiy qarash va tahlillarda

@ZakovArt - tasviriy sanʼat: rassomlar va kartinalar

@jahon_statistikalar – statistikalar, raqamlar va faktlar olami

@Fan_choyxonasi - Fan haqida, osh kelgunicha

@req404 - Sun’iy intellekt, startaplar, iqtisodiyot va biroz falsafa

Barcha kanallarni bitta havolaga toʻpladik, u orqali istalganiga yoki barchasiga obuna boʻlishingiz mumkin.

Marhamat havolaga!

​​🇮🇳 Hindularning vahshiyliklari

2002-yil mart oyida Hindistonning Gujarat shtati hind millatchi terrorchilarining musulmonlarga qarshi ommaviy qirg‘iniga guvoh bo‘ldi. Bu jinoyatlarni “Vishva Hindu Parishad” nomli o‘ng qanot ekstremistik tashkilot amalga oshirdi.

Bu qatliomning boshlanishiga 2002-yil 27-fevralda Godhra shahrida Sabarmati Express poyezdida yuz bergan yong‘in bahona bo‘ldi. Yong‘inda 59 nafar hindu ziyoratchisi halok bo‘ldi. Keyinchalik birinchi davlat komissiyasi (uning ishini Hindiston hukumati konstitutsiyaga zid deb topdi) va mustaqil tergovlar yong‘in texnik sabablarga ko‘ra sodir bo‘lganini aniqladi. Ammo halokatdan darhol keyin hind ommaviy axborot vositalari va siyosatchilari bu voqeani islomiy guruhlarni ayblash uchun ishlatdi.

Islommuhitga qarshi kayfiyatni sun’iy ravishda kuchaytirish natijasida Gujaratda musulmonlarga qarshi keng ko‘lamli qirg‘in boshlandi. Hind millatchi ekstremistlari musulmonlarning uylariga va do‘konlariga hujum qilib, ularni talon-toroj qilishdi va yoqib yuborishdi. Jami 230 ga yaqin masjid va shayxlarning maqbaralari yo‘q qilindi. Musulmon ayollar zo‘rlanib, keyin esa tiriklayin yoqildi.

Bir oy ichida 2000 dan ortiq musulmon o‘ldirildi, 2500 dan ortig‘i jarohat oldi, 223 kishi esa hanuz bedarak yo‘qolgan hisoblanadi. 200 mingdan ortiq musulmonlar, jumladan, Gujaratning yirik shaharlaridan bo‘lgan Ahmadoboddan quvilib, bugungi kunga qadar yomon sharoitdagi gettolarda yoki chodir lagerlarida yashashga majbur bo‘lmoqda. Ularning mol-mulklari yo‘q qilingan, tiklash uchun esa hech qanday xavfsizlik va moliyaviy imkoniyat berilmagan.

Ushbu qatliom sodir bo‘lgan paytda Gujarat shtatining bosh vaziri bugungi Hindiston Bosh vaziri Narendra Modi edi. Ko‘plab tergovlar shuni ko‘rsatadiki, Modi ikki oy davomida tartibsizliklarni bostirish uchun politsiyani ishlatishdan bosh tortgan va aksincha, ularga siyosiy tarafdorlari orqali rag‘bat bergan. Uning ko‘magida hind matbuoti bu voqealarni “Godhra teraktiga javob” deb atadi.

Bugungi kunga kelib, Hindiston rasmiy tarixchilari va hukumati bu voqealarni “2002-yil Gujarat tartibsizliklari” deb atashni afzal ko‘radi va musulmonlarni aybdor qilishda davom etmoqda. Ushbu qatliomni tashkil qilgan va unda qatnashganlarning aksariyati jazodan qochib ketdi. Gujarat musulmonlarining ko‘plab sud da’volari rad etildi, mahalliy va markaziy hukumatlar esa qurbonlarga yetkazilgan zararni qoplashni istamayapti. Hatto Naroda Patiya qirg‘ini bo‘yicha (bu yerda 97 kishi, jumladan, 35 bola o‘ldirilgan) o‘tgan eng muvaffaqiyatli sud jarayonida ham 5000 dan ortiq ishtirokchilardan atigi 32 kishi qamoq jazosiga mahkum etildi.

Afsuski, bu Hindistondagi musulmonlar ko‘p marta duch kelgan haqiqatdir.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Kristofer Kolumb o'zining kundaliklarida hindular haqida shunday yozgan:

"Ular... bizga to'tiqushlar, paxta to'plari, nayzalar va boshqa ko'p narsalarni olib kelishar, ularni shisha munchoqlar va kalxat qo'ng'irog'iga ayirboshlar edilar. Ular bisotlaridagi hamma narsalarini bajonidil almashtirdilar .... Ular kelishgan, bejirim qomatli va go'zal xususiyatlarga ega edilar....Ular qurol ko'tarib yurmaydilar va ularni tanimaydilar ham, chunki men ularga qilich ko'rsatganimda, ular uning tig'idan ushlab olib, johillikdan o'zlarini kesib olishdi. Ularda temir yo'q edi, ularning nayzalari qamishdan qilingan edi. ...Ulardan yaxshi xizmatkorlar chiqardi.. Ellikta odam bilan biz ularni o‘zimizga bo‘ysundirib, xohlaganimizni qilishga majburlashimiz mumkin edi."

Bartolome de Las Kasas ispanlarning hindlarga qanday munosabatda bo'lganini tasvirlab quyidagilarni yozgan:

"Yangi tug'ilgan chaqaloqlarga kelsak, ular juda ko'p ishlagan va och qolgan onalari sut emizish uchun suti yo'qligi sababli erta vafot etardilar va shu sababdan men Kubada bo'lgan vaqtning o'zidayoq 3 oy ichida 7 ming bola vafot etdi. Ba'zi onalar hatto chaqaloqlarini umidsizlikdan suvga cho'ktirishardi... Shunday qilib erlar shaxtada, xotinlar ishda, bolalar sut yetishmay o'lib ketishardi....Ko'zlarim inson tabiatiga yot bo'lgan bu xatti-harakatlarni ko'rib, bularni yozayotgan chog'imda titrab ketardim."

“Guvohlik beramanki, men ispanlar mahalliy aholining erkak va ayollarning qoʻllarini, burunlarini va quloqlarini shunchaki oʻyin-kulgi uchun kesib tashlashganini oʻz koʻzim bilan koʻrdim va bu holat butun mintaqaning turli joylarida juda koʻp sodir boʻlgan. Bir necha marta men Ularning odamlarga itga qoptirganlarini, ko'plarini shu tarzda parcha-parcha qilib tashlaganlarini ko'rdim, shuningdek, uylarni va hattoki butun aholi punktlarini yoqib yubordilar, ular hatto sanab bo'lmas darajada ko'p edi. Ular bilan o‘yin o‘ynab, ularni kim uzoqroqqa uloqtirishini ko‘rib, men ayovsiz vahshiyliklarning guvohi bo‘lgan edim, bular shu qadar ko‘p ediki, har birini alohida sanab o‘tish bir umrlik ish bo‘lardi. "

Manbalar:

X.Zinning “AQSh yoshlari tarixi”

Bartolom de las Kasasning “Hindularning yakson qilinishi haqida qisqacha maʼlumot” asarlaridan parchalar

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​🇦🇫🇹🇯 27-fevral kuni ijtimoiy tarmoqlarda «Tolibon» harakati jangarilari Tojikistonni bosib olish ehtimolini muhokama qilayotgan videolavha tarqaldi. Toliblarning harbiy korpuslaridan birining qo‘mondoni Amanuddin Mansuriy uning jangchilari agar rahbariyat shunday buyruq bersa, ushbu davlatga bostirib kirishga tayyor ekanini aytdi.

Bu xabar ijtimoiy tarmoqlar va messenjerlarda katta bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Ayniqsa, yaqinda Suriyada dunyoviy siyosiy rejim ag‘darilgani fonida bu boradagi xavotir va tashvish yanada kuchaydi.

Ushbu munosabatlar yaqin tarixiga nazar tashlasak adatda, Dushanbe bunday bayonotlarga e’tibor qaratmasligini ko‘ramiz. Chunki Tojikiston Tolibon hukumatini rasman tan olmaydi.

3,5 yil oldin Tolibon Afg‘onistonda hokimiyatni egallaganidan so‘ng, mintaqadagi vaziyat keskinlashib borayotgani sezilmoqda. Afg‘oniston bilan 1344 km umumiy chegaraga ega bo‘lgan Tojikiston tarixan bu hududda ma’lum ta’sirga ega bo‘lib kelgan. Afg‘oniston aholining 25-30 foizini tojiklar tashkil etadi va ularning aksariyati mamlakatning shimoliy va markaziy viloyatlarida, jumladan Bag‘lon, Qunduz, Panjshir hududlarida yashaydi. Tolibon hokimiyatga kelgunga qadar, tojiklar Afg‘onistonning harbiy-siyosiy hayotida muhim rol o‘ynagan, hukumat, qurolli kuchlar va xavfsizlik organlarida yuqori lavozimlarni egallab kelgan.

Tojikiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi munosabatlarning keskin yomonlashuvi 2021-yil sentyabr oxirida yuz berdi. O‘shanda Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon BMT Bosh Assambleyasi sessiyasida
Tolibonni o‘z mamlakatida saylovlar o‘tkazish va turli siyosiy harakatlar, millatlar va diniy guruhlar vakillaridan iborat inklyuziv hukumat tuzishga chaqirdi.

Tolibon esa shimoliy hududlarning mustaqilligini yo‘qotishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun hokimiyatga kelganidan so‘ng hududni pushtunlashtirish dasturini amalga oshira boshladi. Tojiklarni Afg‘oniston ichkarisiga ko‘chirish jarayoni boshlangani haqida xabarlar paydo bo‘ldi.

Bu holat, tabiiyki, Tojikiston hukumatini qoniqtirmaydi. Dushanbe turli xalqaro maydonlarda Tolibonning milliy va diniy ozchiliklarga nisbatan siyosatidan xavotir bildirmoqda, Afg‘onistondagi zo‘ravonliklardan qochayotgan qochqinlarni qabul qilmoqda va zarar ko‘rgan aholi qatlamlariga gumanitar yordam yetkazmoqda. Biroq, Tolibon ichidagi ayrim doiralar bu harakatlarni mamlakat ichki ishlariga aralashish sifatida baholamoqda.

Shu bilan birga, Tolibonning Tojikistonga amalda bostirib kirish ehtimoli hozircha past ekanligini misollar bilan tushintirsak:

Toliblar avvalo, Afg‘oniston ichida o‘z hokimiyatini mustahkamlash bilan band.

Hozirgi afg‘on rejimi turli infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga e’tibor qaratmoqda. Ular qatoriga:

Xitoy va Yevropani bog‘lovchi temir yo‘llarni qurish,

O‘zbekiston bilan birgalikda gidrotexnika inshootlari – suv omborlari, dambalar barpo etish,

2024-yil aprel oyida Qozog‘iston va Turkmaniston bilan Xitoy yuk konteynerlarini tezkor o‘tkazish bo‘yicha kelishuv imzolash kabilar kiradi.


Shuningdek, Tolibon hisobga olishi kerak bo‘lgan geosiyosiy omillar ham mavjud:

• Tojikiston Kollektiv Xavfsizlik Shartnomasi Tashkiloti (KXSHT) a’zosi.

• Xitoyning Tojikistondagi manfaatlari.

• Afg‘onistonning Pokiston bilan jiddiy ziddiyatlari, ya’ni keng ko‘lamli harbiy mojaroda u ikki front orasida qolib ketishi mumkin.

- Bundan tashqari Markaziy Osiyo davlatlarining Tolibon bilan yaqinlashib borayotgan hamkorligi darhol to‘xtab qolishi va keskin ishonchsizlik qayta boshlanishi mumkin.

Bularning ba‘ri Tolibon hisobga olishi kerak bo‘lgan omillar. Bunga jahon hamjamiyatining qarshiligi va salbiy munosabati qo‘shilsa voqea qanday ko‘rinishdaligi yaqqol namoyon bo'ladi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#sharq_jozibasi

Misrda (Qohira) Ramazon kayfiyati.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi