Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf haqida 10 ta muhim ma’lumot
1. Tug‘ilgan yili va joyi – 1952-yil 15-aprelda Andijon viloyatining Andijon tumanida tavallud topgan.
2. Dastlabki ta’limi – Qur’on va shariat ilmlarini otasi Muhammad Yusuf domladan olgan, keyin Buxorodagi Mir Arab madrasasida va Toshkentdagi Imom Buxoriy nomidagi Islom institutida tahsil olgan.
3. Oliy diniy tahsili – 1970-yillarda Misrdagi Al-Azhar universitetida tahsil olib, fiqh va aqida sohalarida yetuk mutaxassis bo‘lgan.
4. Diniy lavozimi – 1989-yilda Sovet Ittifoqi musulmonlari diniy boshqarmasi — ya’ni O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy boshqarmasi muftiysi etib tayinlangan.
5. Taniqli notiq – 1989-yilda BMTda islom dini haqida so‘zlagan ilk sovet musulmon rahbari sifatida tarixga kirgan.
6. Vazifasini mustaqillikdan keyin davom ettirgan – O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, diniy-ma’rifiy ishlarni keng davom ettirib, xalq orasida katta hurmat qozongan.
7. Tafsiri Hilol muallifi – Qur’oni Karimning o‘zbek tilidagi tarjima va tafsirini yaratgan. Bu asar hozirda eng keng o‘qiladigan diniy kitoblardan biridir.
8. Ko‘plab asarlar muallifi – “Islom aqidasi”, “Iymon”, “Qiyomat va Oxirat”, “Hadis va Hayot”, “Imom A’zam haqida” kabi o‘nlab diniy-ma’rifiy kitoblar yozgan.
9. islom.uz saytiga asos solgan – Internet orqali islomni keng targ‘ib qilgan va zamonaviy texnologiyalar orqali da’vat ishlarini yuritgan birinchi o‘zbek ulamosi bo‘lgan.
10. Vafoti – 2015-yil 10-mart kuni Toshkent shahrida vafot etgan. Shayx Zayniddin bobo qabristoniga dafn etilgan.

Ahmad Yassaviy haqida 10 ta muhim ma’lumot
1. To‘liq ismi: Ahmad bin Mahmud Yassaviy - u Sayram (hozirgi Qozog‘iston hududi) shahrida 1103 yilda tug‘ilgan.
2. Murshidi: Mashhur mutasavvif Yusuf Hamadoniydan ta’lim olgan va uning eng yetuk xalifalaridan biri bo‘lgan.
3. Yassaviy tariqati asoschisi: Turk xalqlari orasida tasavvufni tarqatgan, xalq tili va ruhiyatiga moslashgan Yassaviylik tariqatining asoschisi hisoblanadi.
4. Devoni hikmat: Uning “Devoni hikmat” nomli she’riy to‘plami tasavvufiy ruhda yozilib, xalq orasida keng tarqalgan, zamonaviy tasavvuf adabiyotining poydevorlaridan biri hisoblanadi.
5. Ko‘p tilli ta’sir: Ahmad Yassaviyning asarlari turkiy, forsiy va arab tilida yozilgan bo‘lib, ularning ta’siri Markaziy Osiyo, Eron, Turkiya va Hindistongacha yetgan.
6. Zuhd va tavozu timsoli: U 63 yoshga yetgach, Payg‘ambar yoshidan oshmaslik ramzi sifatida yerto‘laga kirib, umrining qolgan qismini ibodat va zikr bilan o‘tkazgan.
7. Sadoqat va xizmat: Uning butun faoliyati xalq xizmatiga bag‘ishlangan - ilm, axloq va ijtimoiy tenglik g‘oyalarini targ‘ib qilgan.
8. Turk tasavvuf adabiyotining bobokalonlaridan biri: Ahmad Yassaviy ijodi keyinchalik Alisher Navoiy, Mashrab, Sulton Valad va boshqa ko‘plab mutasavviflarga ta’sir ko‘rsatgan.
9. Maqbarasi: Uning qabri ustida Amir Temur tomonidan qurilgan ulkan maqbara - Turkiston shahridagi Ahmad Yassaviy majmuasi bugungi kunda ham ziyoratgoh sifatida mashhur.
10. UNESCO e’tirofi: 2003-yilda Ahmad Yassaviy tavalludining 900 yilligi munosabati bilan UNESCO tomonidan xalqaro darajada e’tirof etilgan.

USTA OLIM KOMILOV HAQIDA 10 TA MUHIM MA’LUMOT
1. 1875-yilda Toshkentda tug‘ilgan, hunarmand oilasida voyaga yetgan.
2. Musiqa bilan bolaligidan shug‘ullangan, ayniqsa doira, tanbur va sozanda san’atini o‘rgangan.
3. Xalq orasida tarona va maqomlarni jonli ijro etgan, an’anaviy o‘zbek musiqasining tirik davomchisi bo‘lgan.
4. Mashhur san’atkor Tamara Xonim bilan sahnada birgalikda ko‘plab chiqishlar qilgan.
5. 1932-yilda Parijda o‘tkazilgan xalqaro san’at festivalida qatnashgan, o‘zbek musiqasini ilk bor Yevropaga olib chiqqan.
6. O‘zbekistonning birinchi xalq artistlaridan biri sifatida tan olingan.
7. Ustozlik faoliyatida ko‘plab shogirdlar tayyorlagan - ularning ba’zilari keyinchalik mashhur sozandalar bo‘lishgan.
8. Doira chalish san’atini mukammallashtirgan, milliy ijro uslubini xalqaro darajaga olib chiqqan.
9. O‘zbek milliy musiqasini saqlash va yozib olishda faol ishtirok etgan, maqomlarni to‘plash ishlariga hissa qo‘shgan.
10. 1953-yilda Toshkentda vafot etgan, nomi hozirgi kunda ham san’atsevarlar orasida hurmat bilan tilga olinadi.

ABDULLA AVLONIY HAQIDA 10 TA MUHIM MA’LUMOT
1. Tug‘ilgan yili va joyi: 1878-yilda Toshkent shahrida tug‘ilgan.
2. Kasbi va faoliyati: Shoir, adib, pedagog, jadid matbuoti va teatrining asoschilaridan biri.
3. Ilk maktab: An’anaviy eski maktabda o‘qigan, keyinchalik yangi usul maktablari tarafdori bo‘lgan.
4. Yangi usul maktablari: 1904-yildan boshlab yangi usuldagi maktablar ochgan va ularda saboq bergan.
5. Matbuotdagi o‘rni: “Taraqqiy”, “Shuhrat”, “Osiyo” kabi gazeta-jurnallarda maqolalari e’lon qilingan. 1906-yilda “Shuhrat” gazetasini tashkil etgan.
6. Pedagogik qarashlari: Tarbiya va ta’lim jamiyat taraqqiyotining asosi, deb hisoblagan.
7. Mashhur asari: “Turkiy guliston yoxud axloq” – o‘quvchilar uchun axloqiy-pedagogik qo‘llanma.
8. Teatr sohasidagi hissasi: 1911-yilda “Turon” teatr truppasini tashkil qilgan, milliy teatrning asoschilaridan biri.
9. Siyosiy faoliyati: Turkiston muxtoriyatini qo‘llab-quvvatlagan, jadidlar harakati orqali islohotlarni ilgari surgan.
10. Vafot etgan sanasi: 1934-yil Moskvada vafot etgan. Keyinchalik oqlanib, merosi yana qadrlanmoqda.

Abu Lays as-Samarqandiy haqida 10 ta muhim ma’lumot
1. To‘liq ismi: Abu Lays Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad as-Samarqandiy.
2. Yashagan davri: X asrda Movarounnahrda yashagan, hijriy 373 (milodiy 983/984) yilda vafot etgan.
3. Laqabi: “Faqih ul-Mashriq” — Sharq faqihi, deb e’tirof etilgan.
4. Mazhab: Hanafiy fiqhining yetuk vakili bo‘lgan.
5. Asosiy ilmiy yo‘nalishlari: Fiqh, tafsir, hadis, axloq va kalom (islamiy ilohiyot).
6. Eng mashhur asari: Tanbeh al-g‘ofilin — axloqiy-ma’rifiy mavzularda yozilgan, xalq orasida keng tarqalgan kitob.
7. Tafsir ilmiga hissasi: Tafsir al-Qur’an asarida Qur’on oyatlarini hanafiy uslubda keng sharhlagan.
8. Fiqhiy merosi: Navozil al-fiqhiyya kabi fiqhiy masalalarga oid asarlari bilan mashhur.
9. Shogirdlari: Uning shogirdlari orasida ko‘plab yirik olimlar bo‘lgan, ularning ayrimlari keyinchalik o‘z madrasalarini ochgan.
10. Ta’siri: Uning asarlari nafaqat Movarounnahrda, balki butun musulmon olamida o‘qilgan va o‘rganilgan, axloqiy-nasihat yo‘nalishida xalq orasida ayniqsa mashhur bo‘lgan.

Abdulla Oripov haqida 10 ta muhim ma’lumot:
1. Tug‘ilgan sanasi va joyi:
1941-yil 21-martda Qashqadaryo viloyati, Koson tumanidagi Neko‘z qishlog‘ida tug‘ilgan.
2. Ta’limi:
1958-yilda o‘rta maktabni oltin medal bilan bitirib, Toshkent Davlat Universitetining jurnalistika fakultetida tahsil olgan (1963-yilda tugatgan).
3. Shoirlik faoliyatining boshlanishi:
Uning ilk she’riy to‘plami “Mitti yulduz” 1965-yilda chop etilgan. Bu to‘plam adabiyot ahli tomonidan ijobiy baholangan.
4. Davlat madhiyasi muallifi:
1992-yilda O‘zbekiston davlat madhiyasining matnini yozgan. Madhiyaning musiqasi Mutal Burhonov tomonidan yaratilgan.
5. Ijodining asosiy mavzulari:
Vatanparvarlik, insoniylik, e’tiqod, ozodlik, onalik va xalq ruhiyati uning she’rlarida asosiy o‘rin egallaydi.
6. Tarjimachilik faoliyati:
Dante Aligyerining “Ilohiy komediya”, Pushkin, Shevchenko, Nizomiy Ganjaviy kabi shoirlarning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
7. Mashhur asarlari:
“Munojot”, “Ko‘zlarim yo‘lingda”, “Hayrat”, “Dunyo”, “Najot qal’asi”, “Onajon” va boshqalar.
8. O‘zbekiston Qahramoni:
1998-yilda O‘zbekiston Respublikasining eng oliy unvoni — O‘zbekiston Qahramoni bilan taqdirlangan.
9. Vafoti:
Uzoq davom etgan og‘ir xastalikdan so‘ng, 2016-yil 5-noyabrda AQShning Xyuston shahrida vafot etgan va Toshkentda dafn etilgan.
10. Xotira va meros:
Uning nomi abadiylashtirilib, maktablar, kutubxonalar va haykallar unga bag‘ishlangan. Adabiyot darsliklarida asarlari asosiy o‘rinlardan birini egallaydi.

Usmon Nosir haqida 10 ta muhim ma’lumotni:

1. To‘liq ismi: Usmon Nosirov (adabiyotda Usmon Nosir taxallusi bilan tanilgan).
2. Tug‘ilgan yili va joyi: 1912-yilda Namangan shahrida tug‘ilgan.
3. Ta’limi: Moskva Kinemotagrafiya davlat instituti va Samarqand Pedagogika akademiyasiga o‘qishga kiradi, ammo sog‘lig‘i va xulqidagi muammolar sabab bu ikki oliygohni ham tugata olmaydi.
4. Ijodiy faoliyati: 1930-yillarda o‘zbek adabiyotiga kirib kelgan; lirika, muhabbat, vatanparvarlik, erkinlik kabi mavzularni yoritgan.
5. Mashhur asarlari: “Quvg‘in”, “Safarbar”, “Sevgi bu nima?”, “Dunyo go‘zal”, “Yurak” kabi she’riy to‘plamlar.
6. Hibsga olinishi: 1937-yilda “xalq dushmani” sifatida asossiz ravishda hibsga olingan.
7. Surgun: Rossiyaning Magadan viloyatiga surgun qilinib, og‘ir mehnat lagerlarida saqlangan.
8. Vafoti: 1944-yilda Magadanda nohaq ravishda otib o‘ldirilgan (25-32 yoshlari orasida).
9. Reabilitatsiya: O‘zbek adabiyotidagi xizmatlari tan olinib, mustaqillik yillarida nomi oqlangan va asarlari qayta nashr etilgan.
10. Merosi: Shoirning she’rlari bugungi kungacha yoshlar qalbiga ilhom baxsh etadi; uning ismi maktablar va ko‘chalarga berilgan.

Burhoniddin Marg‘inoniy haqida 10 ta muhim ma’lumot
1. To‘liq ismi:
Abu’l-Hasan Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Farghoniy al-Marg‘inoniy.
2. Tug‘ilgan joyi:
Marg‘inon shahri (hozirgi Farg‘ona viloyatidagi Marg‘ilon shahri), 1138-yil.
3. Ilmiy yo‘nalishi:
Hanafiy fiqh (islom huquqi), hadis va tafsir.
4. Eng mashhur asari:
“Al-Hidoya” – hanafiy fiqhining asosiy manbalaridan biri bo‘lib, asrlar davomida dunyo bo‘ylab madrasa va fiqh doiralarida o‘qitilgan.
5. Ta’lim olgan joylari:
Marg‘inon, Buxoro, Samarqand va Movarounnahrdagi boshqa ilmiy markazlar.
6. Fiqhda yo‘l tutgan metodi:
Dalillarga asoslangan tushunarli, mantiqiy va sodda bayon, muqoyasa (qiyos) usulidan faol foydalangan.
7. Asarlarining ta’siri:
“Al-Hidoya” Usmoniylar imperiyasidan to Hindistongacha islomiy qonunshunoslikda asosiy o‘quv qo‘llanma bo‘lgan.
8. Shogirdlari:
Uning ta’siri orqali yuzlab shogirdlar yetishib chiqqan, asarlari keyingi olimlar tomonidan sharhlangan va rivojlantirilgan.
9. Vafot etgan yili:
1197-yil (Hijriy 593-yil), hayotining oxirigacha ilm bilan shug‘ullangan.
10. Ilmiy merosi:
Hanafiy fiqhining tizimli va izchil yoritilishi, o‘quvchilarga tushunarli yondashuvi bilan Marg‘inoniy o‘z maktabini yaratgan. Bugungi kunda ham uning asari ko‘plab madrasalarda o‘rganiladi.

Mavlono Lutfiy haqida 10 ta muhim ma’lumot

1. Tug‘ilgan yili va joyi:
1366-yilda Xorazmda tug‘ilgan. Bu hudud o‘sha davrda ilm-fan va adabiyot markazi bo‘lgan.

2. Asli ismi:
To‘liq ismi Lutfullah ibn Muhammad, lekin adabiy faoliyatida Mavlono Lutfiy nomi bilan tanilgan.

3. Tahsil olgan joylari:
U Samarqand va Hirot kabi o‘sha davr ilm markazlarida ta’lim olgan va faoliyat ko‘rsatgan.

4. Til borasidagi xizmati:
Turkiy tilda ijod qilgan ilk yirik adiblardan biri bo‘lib, o‘z davrida bu tilning she’riyatdagi mavqeini mustahkamlashga katta hissa qo‘shgan.

5. Adabiy uslubi:
Lutfiy she’riyati mazmundorlik, ramziylik ва axloqiy-falsafiy teranlik bilan ajralib turadi.

6. Asarlari:
Asarlari orasida “Gul va Navro‘z”, “Munojot”, g‘azallar, masnaviylar va ruboiylar mavjud.

7. Alisher Navoiyga ta’siri:
Navoiy o‘zidan oldin yashagan adiblar ichida Lutfiyni juda yuksak baholagan, uni “ulug‘ ustoz” deb atagan.

8. Ijtimoiy mavqe:
Faqatgina adib emas, balki o‘z zamonasining ijtimoiy hayotida faol bo‘lgan ziyoli sifatida tanilgan.

9. Diniy va axloqiy mazmun:
She’rlari orqali Allohga muhabbat, sabr, kamtarlik va insoniy fazilatlar targ‘ib qilingan.

10. Vafoti:
1465-yilda vafot etgan. Uning asarlari bugungi kungacha o‘z ilmiy, adabiy va ruhiy ahamiyatini yo‘qotmagan.

Xo‘ja Ahror Vali haqida 10 ta muhim ma’lumot:

1. Haqiqiy so‘fiy va amaliy mutasavvif:
Xo‘ja Ahror Vali tasavvufni faqat zohiriy ibodat emas, balki xalq xizmatida bo‘lish, adolat o‘rnatish va jamiyatni isloh qilish vositasi deb bilgan.

2. “Dinning tuzilishi davlat bilan bo‘ladi” degan qarash tarafdori:
U tasavvufni davlat boshqaruvi bilan uyg‘unlashtirgan, hukmdorlar bilan yaqin bo‘lib, ularni xalq manfaati yo‘lida ishlashga da’vat qilgan.

3. O‘z zamonasining ijtimoiy islohatchisi:
Yer-suv masalalarida adolat o‘rnatgan, zulm ostidagi dehqonlar va fuqarolarga yordam qo‘lini cho‘zgan, kambag‘allarni boqish bilan mashhur bo‘lgan.

4. “Kamtarlik – ulug‘lik belgisi” degan hayotiy falsafa:
U hayotda mutlaq kamtarlikni targ‘ib qilgan va o‘zi ham oddiylikda yashagan. Shogirdlariga ham boylikdan ko‘ra halollikni ustun qo‘yishni o‘rgatgan.

5. Sohibqiron Amir Temurning siyosiy merosiga ehtirom ko‘rsatgan:
Amir Temurdan keyingi Temuriylar davrida siyosiy barqarorlikka hissa qo‘shgan, ularning yuritgan ishlariga ma’naviy maslahatlar bilan ta’sir ko‘rsatgan.

6. “Odamlarga foydasi tegmagan kishi, tirik bo‘lsa ham, o‘likdir” degan hikmati bilan mashhur:
Bu hikmat hozirgacha xalq orasida mashhur bo‘lib, uning jamiyatga xizmat qilishga bo‘lgan munosabatini aks ettiradi.

7. Ziyolilarni birlashtirgan murabbiy:
Atrofida olimlar, shoirlar, siyosatchilar jam bo‘lgan. Sohibqironlar, vazirlar, fuqaro yetakchilari undan maslahat olgan.

8. “Kim Alloh uchun bo‘lsa, Alloh unga kifoya qiladi” — degan iymon bilan yashagan:
Bu uning dunyoqarashida haqiqiy tavakkal va sadoqatga asoslangan ruhiy yuksaklikni ko‘rsatadi.

9. Ma’naviy merosi orqali keyingi naqshbandiylarga yo‘l ko‘rsatgan:
Ustoz sifatida tasavvufda amaliy jihatlarni rivojlantirgan va bu yo‘lni tizimli maktab darajasiga ko‘targan.

10. Hayoti va hikmatlari bugungi kunda ham dolzarb:
Adolat, sadoqat, kamtarlik, xalq xizmatidagi faoliyat bugungi kun jamiyatida ham o‘rnak bo‘la oladi.

Najmiddin Kubro haqida 10 ta muhim ma’lumot:
1. Ismi to‘liq: Abu’l-Jannob Ahmad ibn Umar ibn Muhammad al-Hanafi al-Kubro.
2. Tug‘ilgan yili: 1145-yil, Xorazmning Khiva shahrida dunyoga kelgan.
3. Laqabi: “Valiylar sultoni” — bu unvon unga yetishtirgan shogirdlari orasidagi avliyolar ko‘pligi sababli berilgan.
4. Tariqati: “Kubraviyya” tariqatiga asos solgan. Bu tariqat keyinchalik butun islom olamiga, xususan, Markaziy Osiyo, Eron va Hindistonga keng tarqalgan.
5. Ruhiy tarbiya maktabi: U shogirdlarining ruhiy poklanishiga, qalb ko‘zini ochishga va Haq bilan bog‘lanishga urg‘u bergan.
6. Mashhur shogirdlari: Sa’diddin Hamuya, Najmuddin Doya, Sayfiddin Boqirjoniy kabi ko‘plab yirik sufiya va olimlar uning muridlaridan bo‘lgan.
7. Asarlari soni: Najmiddin Kubro 20 dan ortiq asarlar yozgan, ularning ayrimlari arab, fors va boshqa tillarga tarjima qilingan.
8. Shahidlik: Mo‘g‘ullar Urganchga bostirib kelganida shaharni tark etmay, qurol bilan emas, duo va ruhiy sabr bilan xalq bilan birga bo‘lgan, jangda shahid bo‘lgan (1221-yil).
9. Qabri: Ko‘hna Urganchda joylashgan. Bugungi kunda ziyoratgoh sifatida qadrlanadi.
10. Merosi: Uning tasavvufiy qarashlari nafaqat diniy balki ma’naviy va falsafiy maktablar rivojiga ham ta’sir qilgan. Uning nomi hozirgacha hurmat bilan tilga olinadi.

Jahon otin Uvaysiy haqida 10 ta muhim ma’lumot:
1. Asl ismi Jahon otin bo‘lib, “Uvaysiy” taxallusini tasavvuf yo‘lida yuruvchi Uvays al-Qaranidan ilhomlanib olgan.
2. Tasavvuf va axloqiy tarbiya Uvaysiy ijodining asosini tashkil qiladi. U ko‘plab g‘azallarida nafsni yengish, sabr, tavakkul haqida yozgan.
3. Ayol bo‘lishiga qaramay, o‘z davrida yirik adabiy doiralarda tan olingan va hurmat qilingan. Bu o‘sha davr uchun noyob hol edi.
4. Marg‘ilondagi madrasalarda ta’lim olgan va ilm-fanga, ayniqsa arabiy va forsiy she’riyatga katta qiziqish bildirgan.
5. Otasi Muhammad Sharif Marg‘ilonlik boy va ilmli kishi bo‘lib, qizining tahsili va ijodiga doimiy ko‘mak bergan.
6. Devoni Uvaysiy nomi bilan mashhur bo‘lgan she’riy to‘plami saqlanib qolgan va bugungi kunda ham o‘rganilmoqda.
7. Uning g‘azallari va ruboiylari diniy-falsafiy mazmun bilan bir qatorda, o‘z zamonasining ijtimoiy muammolariga ham e’tibor qaratgan.
8. Ko‘plab she’rlarini ayollar hayoti, sabr-toqat va or-nomus mavzulariga bag‘ishlagan, bu esa uni ayollar ruhiy olamining tarjimoni qilgan.
9. Uvaysiy o‘z asarlarida erkak shoirlarga xos uslubni bemalol qo‘llagan, ya’ni ijodda o‘ziga xos jasoratli ohang seziladi.
10. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi va adabiyotshunoslar tomonidan Uvaysiy merosi hali-hanuz o‘rganib kelinmoqda, Marg‘ilonda yodgorligi mavjud.

Sulton Uvaysiy haqida 10 ta muhim ma’lumot

1️⃣ Xorazmda tug‘ilgan – U 1780-yilda Xivada tug‘ilgan va umrining ko‘p qismini shu yerda o‘tkazgan. Uning ijodi Xorazm madaniy muhitida shakllangan.

2️⃣ Ayol shoirlarning yetakchilaridan biri – U Nodira bilan bir qatorda o‘zbek adabiyotida ayol ijodkor sifatida alohida o‘rin egallagan.

3️⃣ Sufiylik ta’sirida ijod qilgan – Uvaysiy Ko‘histoniydan tahsil olib, tasavvuf ta’limotidan ilhomlangan va she’rlarida ma’naviy poklik, sabr, muhabbatni kuylagan.

4️⃣ Ijodi xalq orasida mashhur bo‘lgan – Uning she’rlari xalq orasida juda mashhur bo‘lib, Xorazm madaniyatida katta iz qoldirgan.

5️⃣ “Uvaysiy” taxallusini olgan – U “Uvaysiy” taxallusini mashhur tasavvuf yo‘nalishining vakili Uvays al-Qaraniy nomidan olgan.

6️⃣ Muhabbat va ayollar mavzusiga katta e’tibor bergan – She’rlarida ayollarning hayoti, kechinmalari, muhabbat va vafo kabi mavzularga alohida urg‘u bergan.

7️⃣ Sharq mumtoz adabiyotining vakili – Uning g‘azallari va muxammaslari Sharq mumtoz adabiyoti an’analariga asoslangan.

8️⃣ She’riyati turli janrlarda yozilgan – U g‘azal, muxammas, ruboiy va mustaqil she’rlar yozgan.

9️⃣ Ko‘plab shoirlar unga taqlid qilgan – Uvaysiyning ijodi keyingi avlod shoirlariga katta ta’sir ko‘rsatgan.

🔟 1845-yilda vafot etgan – U umrining so‘nggi yillarida ham ijod bilan shug‘ullangan va 1845-yilda vafot etgan.

📜 Imom Moturudiy haqida 10 ta muhim ma’lumot

1️⃣ Moturudiya ta’limoti asoschisi
Imom Abumansur Moturudiy islom aqidasi sohasida Moturudiya maktabini yaratgan. Bugungi kunda bu ta’limot, ayniqsa, hanafiy mazhabiga e’tiqod qiluvchilar orasida keng tarqalgan.

2️⃣ Samarqandda tug‘ilgan va faoliyat yuritgan
Uning butun ilmiy hayoti Samarqand bilan bog‘liq bo‘lib, bu shahar islom ilmlarining yirik markazlaridan biri sanaladi.

3️⃣ Hanafiy mazhabining aqoid sohasidagi asosiy ulamosi
Moturudiy hanafiy mazhabining fiqhiy asoslariga mos keluvchi aqoidiy ta’limotni ishlab chiqdi. Shuning uchun hanafiylik va Moturudiya aqidasi bir-biriga uyg‘un tarzda rivojlangan.

4️⃣ Aql va naql uyg‘unligini yoqlagan
Imom Moturudiy diniy e’tiqod faqat matnlarga asoslanishi bilan cheklanmaydi, balki inson aqli ham dinni to‘g‘ri tushunishda muhim o‘rin tutadi, deb hisoblagan.

5️⃣ Qadariy va Jabariylarga qarshi bahs yuritgan
Moturudiy o‘sha davrda keng tarqalgan qadariylik (ozod iroda mutlaq) va jabariylik (inson taqdiri faqat Alloh tomonidan belgilangan) ta’limotlariga qarshi o‘zining muvozanatli aqidaviy qarashlarini ilgari surgan.

6️⃣ Ilmiy bahs va mantiqiy dalillarni ustun qo‘ygan
U kalom (islomiy falsafa) ilmining yetuk namoyandalaridan biri bo‘lib, o‘z ta’limotlarini mantiqiy dalillar bilan mustahkamlab bergan.

7️⃣ Asarlari hozirgacha islom olamida o‘rganiladi
Uning «Kitob at-tavhid» va «Ta’vilot ahl as-sunna» asarlari islom aqidasi bo‘yicha eng muhim manbalardan hisoblanadi.

8️⃣ Sunniy e’tiqodning muhim poydevorini yaratgan
Moturudiya ta’limoti Ash’ariya bilan bir qatorda sunniylikning ikki asosiy aqoidiy yo‘nalishidan biri sanaladi va millionlab musulmonlar tomonidan e’tirof etiladi.

9️⃣ Islomda ijtihod va tafakkur muhimligini ta’kidlagan
Imom Moturudiy inson aqlidan foydalanish, dalillarga asoslanish va dinni tushunishda tafakkurni rivojlantirish muhim ekanligini targ‘ib qilgan.

🔟 Uning qabri Samarqandda joylashgan
Imom Moturudiyning qabrini ziyorat qilish Samarqandga kelgan ko‘plab musulmon olimlari va sayyohlari uchun muhim ziyorat maskanlaridan biri hisoblanadi.

Abdulhamid Cho‘lpon haqida muhim ma’lumotlar

1. To‘liq ismi: Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Cho‘lpon. “Cho‘lpon” uning adabiy taxallusi boʻlib, “Tong yulduzi” degan ma’noni anglatadi.
2. Tug‘ilgan joyi va sanasi: 1897-yil Andijon shahri.
3. Milliy uyg‘onish lideri: Cho‘lpon oʻzbek xalqining milliy uygʻonishi uchun adabiyot orqali kurash olib borgan, xalqni ilm-maʼrifat va hurriyatga chaqirgan.
4. Ko‘p qirrali ijodkor: Sheʼr, hikoya, roman, drama, tarjima va publitsistika janrlarida samarali ijod qilgan.
5. “Kecha va kunduz” romani: Cho‘lponning eng mashhur asari hisoblangan bu roman oʻzbek adabiyotining eng yorqin va taʼsirchan namunalaridan biri sifatida tan olingan.
6. Jadidchilik harakatining faol ishtirokchisi: Cho‘lpon jadidlar harakatining faol aʼzosi sifatida Oʻrta Osiyoda ijtimoiy-siyosiy islohotlarni qoʻllab-quvvatlagan.
7. Ijtimoiy tanqidchi: Cho‘lpon oʻz asarlarida jamiyatdagi ijtimoiy adolatsizliklarni keskin tanqid qilgan, uning asarlari shu jihati bilan ham mashhur.
8. Til va uslub ustasi: Cho‘lpon oʻzbek tilining boyligi va imkoniyatlarini kengaytirgan, uning adabiy til sifatida shakllanishiga katta hissa qoʻshgan.
9. Tarjimonlik faoliyati: Pushkin, Gorkiy, Bayron kabi jahonga mashhur yozuvchilarning asarlarini oʻzbek tiliga mahorat bilan tarjima qilgan.
10. Dramaturg sifatida: Cho‘lponning “Yorqinoy”, “Mushtumzor”, “Cho‘rining isyoni” kabi dramalari oʻz vaqtida sahnada katta muvaffaqiyat bilan qoʻyilgan.
11. Qatag‘on qurboni: 1938-yilda Cho‘lpon siyosiy qatagʻon qurboni boʻlgan va otib tashlangan. Uning asarlari uzoq vaqt taqiqlangan.
12. Asarlarining qayta tiklanishi: Cho‘lponning ijodi faqatgina 1980-yillarning oxirida to‘liq tiklandi va qayta nashr etila boshladi.
13. Oʻzbek xalqining sevimli shoiri: Bugungi kunda Cho‘lpon millat ozodligi va mustaqilligi uchun kurashgan buyuk adib sifatida hurmat bilan yod etiladi. Uning nomi koʻcha, bogʻ, maktab va teatrlar nomlarida abadiylashtirilgan.

Abu Muhammad Abdulloh ad-Dorimiy haqida 10 ta muhim maʼlumot
1. Toʻliq ismi: Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurrahmon ibn Fazl ad-Dorimiy as-Samarqandiy boʻlib, Samarqandda tugʻilib oʻsgan.
2. Dorim qabilasi: Uning “Dorimiy” laqabi aslida arablarning Dorim qabilasiga mansubligini bildiradi.
3. Buyuk ulamolardan saboq olgan: Ahmad ibn Hanbal, Yahyo ibn Maʻin, Ali ibn al-Madiniy kabi mashhur muhaddislardan bevosita saboq olgan va hadis rivoyat qilgan.
4. “Sunan ad-Dorimiy” kitobining ahamiyati: Ad-Dorimiyning mashhur asari boʻlmish “Sunan”da jami 3503 ta hadis jamlangan boʻlib, hadislarning ishonchlilik darajasi boʻyicha yuqori baholanadi.
5. Imom Buxoriyning zamondoshi va doʻsti: Ad-Dorimiy va Imom Buxoriy bir davrda yashab, oʻzaro ilmiy aloqalarni yoʻlga qoʻyishgan va hadislar borasida fikr almashishgan.
6. Hadis ilmining nazariyotchisi: U hadislarni tasniflash, rivoyatchilarning holatini oʻrganish metodlarini ishlab chiqishga katta hissa qoʻshgan.
7. Faqihlikdagi oʻrni: Ad-Dorimiy faqat muhaddis emas, balki fiqh ilmida ham yetuk boʻlib, ayniqsa Shofiʻiy mazhabi boʻyicha kuchli mutaxassis sifatida tanilgan.
8. Ilm yoʻlida katta safarlar: U hadislarni yigʻish uchun Makkaga, Madinaga, Damashqqa, Bagʻdod va Kufaga uzoq muddatli safarlar qilgan.
9. Oddiy va taqvodor hayot tarzi: Ad-Dorimiy juda sodda, kamtarona hayot kechirganligi bilan ham mashhur edi. Uning hayotida taqvo va zohidlik asosiy oʻrin tutgan.
10. Vafoti Samarqandda boʻlgan: Hijriy 255 (milodiy 869) yilda Samarqandda vafot etgan va oʻz vatani Samarqandda dafn qilingan.

Ahmad Yugnaki haqida 10 muhim ma’lumot

1️⃣ XII asrda yashagan turkiy adib – Ahmad Yugnaki XII asrda yashagan va o‘z asarlarini turkiy tilda yozgan. Uning ijodi o‘sha davrda forsiy tilda yozilgan adabiyotlar orasida turkiy adabiyotning yuksalishiga xizmat qilgan.

2️⃣ Yugnak qishlog‘ida tug‘ilgan – Uning tug‘ilgan joyi aniq ma’lum emas, ammo ismidan kelib chiqib, u Yugnak qishlog‘ida dunyoga kelgan deb taxmin qilinadi.

3️⃣ Ko‘zi ojiz bo‘lgan – Manbalarga ko‘ra, Ahmad Yugnaki ko‘zi ojiz bo‘lishiga qaramay, ilm va ijod bilan shug‘ullanib, yuksak darajaga erishgan.

4️⃣ Mashhur asari – “Hibbatul-haqoyiq” – Bu asar axloqiy va ma’naviy nasihatlarga asoslangan bo‘lib, o‘z davrining eng muhim didaktik asarlaridan biri hisoblanadi.

5️⃣ Adolat va ilmni ulug‘lagan – U o‘z asarlarida adolat, halollik va ilm inson hayotining eng muhim qadriyatlari ekanini ta’kidlagan.

6️⃣ Turkiy tilning rivojiga hissa qo‘shgan – O‘sha davrda forsiy til davlat va adabiyot tili bo‘lishiga qaramay, Ahmad Yugnaki o‘z asarlarini turkiy tilda yozib, uni adabiy til sifatida mustahkamlashga harakat qilgan.

7️⃣ Nasihat va axloqiy qadriyatlarni targ‘ib qilgan – Uning ijodida insoniy fazilatlar, odob-axloq qoidalari va hayotiy tajribalar asosida shakllangan nasihatlar ustuvor o‘rin egallaydi.

8️⃣ O‘z asarlarida xalqchil uslubdan foydalangan – Ahmad Yugnaki o‘z ijodida oddiy xalq tushunadigan tilda yozib, ilmni keng ommaga yetkazishni maqsad qilgan.

9️⃣ O‘rta asr o‘zbek adabiyoti vakillaridan biri – U Yusuf Xos Hojib va Mahmud Koshg‘ariy kabi buyuk allomalarning an’analarini davom ettirib, o‘zbek adabiyotining rivojiga hissa qo‘shgan.

🔟 Hozirgacha qadrlanadigan meros qoldirgan – Uning asarlari bugungi kungacha yetib kelgan bo‘lib, hozirgi o‘zbek adabiyoti va ma’naviy merosining ajralmas qismi hisoblanadi.

Abu Iso at-Termiziy haqida 10 muhim ma’lumot

1️⃣ Hadisshunoslikning yetuk namoyandasi – At-Termiziy islom olamidagi eng mashhur muhaddislardan biri bo‘lib, u yig‘gan hadislar eng ishonchli manbalardan hisoblanadi.

2️⃣ Termiz shahrida tug‘ilgan – U hozirgi O‘zbekiston hududidagi Termiz shahrida dunyoga kelgan va yoshligidan ilm olishga intilgan.

3️⃣ Oltita eng nufuzli hadis kitoblaridan birining muallifi – Uning “Jome’ at-Termiziy” asari islomdagi “Kutub as-Sitta” (Eng muhim olti hadis to‘plami) qatoriga kiradi.

4️⃣ Hadislarning ishonchliligini tasniflagan – At-Termiziy hadislarni ishonchlilik darajasiga ko‘ra tasniflagan va bu borada o‘ziga xos ilmiy yondashuv yaratgan.

5️⃣ Ko‘plab ilmiy safarlar qilgan – U ilm olish uchun Makka, Madina, Kufa, Basra va Bag‘dod kabi islom olamining yirik ilmiy markazlariga safar qilgan.

6️⃣ Ko‘zi ojiz bo‘lib qolgan – Hayotining oxirgi yillarida at-Termiziy butunlay ko‘r bo‘lib qolgan, ammo ilmiy faoliyatini davom ettirgan.

7️⃣ “Ilal al-Hadis” asari bilan mashhur – U hadis ilmidagi xatoliklar va ularning sabablarini o‘rganib, “Ilal al-Hadis” nomli asar yozgan.

8️⃣ Hadis va fiqhni bog‘lagan olim – At-Termiziy hadislarni sharhlashda ularning fiqhiy (huquqiy) tomonlariga ham alohida e’tibor bergan.

9️⃣ Zuhd va tasavvufga yaqin bo‘lgan – Uning asarlarida tasavvufiy ruh sezilib turadi. U nafs tarbiyasi va axloqiy poklik haqida ko‘p yozgan.

🔟 Musulmon olamida chuqur iz qoldirgan – Bugungi kunda ham at-Termiziyning kitoblari butun dunyo musulmonlari tomonidan o‘rganilib, ilmiy asos sifatida ishlatilmoqda.

Mahmud Koshg‘ariy haqida 10 ta muhim ma’lumot

1️⃣ Turkiy tilshunoslik asoschisi – U turkiy tillar bo‘yicha eng qadimgi va mukammal tadqiqot olib borgan olimlardan biri hisoblanadi.

2️⃣ Bag‘dodda ilm olgan – Mahmud Koshg‘ariy o‘z asarini Bag‘dodda yozgan va xalifa Ma’munga taqdim qilgan.

3️⃣ “Devonu lug‘otit-turk” ilk turkiy lug‘atdir – Bu asar turkiy qabilalarning tili, urf-odati va madaniyatini o‘rganish uchun muhim manba hisoblanadi.

4️⃣ Turkiy xalqlar tarixi haqida ma’lumot bergan – U o‘z asarida turkiy qabilalar yashaydigan hududlar, ularning urf-odatlari va tillari haqida batafsil yozib qoldirgan.

5️⃣ Dunyoning ilk turkiy til xaritasini chizgan – Uning “Devonu lug‘otit-turk” asarida turkiy qabilalarning joylashuvini aks ettiruvchi xarita mavjud.

6️⃣ Turkiy qabilalar shevalarini solishtirgan – U qaysi qabilaning tili qaysi joyda ishlatilishini taqqoslab, turkiy tillarning o‘ziga xosliklarini tahlil qilgan.

7️⃣ Turkiy tilning boyligini isbotlagan – Arab tilida yozilgan bo‘lsa ham, uning asari turkiy tillarning grammatik va leksik jihatdan mustaqil va boy til ekanini ko‘rsatgan.

8️⃣ She’riyatni yaxshi bilgan – U o‘z asarida ko‘plab turkiy xalq she’rlari va maqollarini yozib qoldirgan.

9️⃣ Qashqarda tug‘ilgan, Movarounnahrda yashagan – Uning hayoti Qashqar va Movarounnahrning ilmiy muhitida kechgan, bu esa uning turkiy madaniyatni chuqur o‘rganishiga sabab bo‘lgan.

🔟 Turkiy birdamlik tarafdori bo‘lgan – Uning asari faqat tilshunoslik emas, balki turkiy xalqlarning birlikda bo‘lishi muhimligini ham ta’kidlaydi.

Abdulla Qodiriy haqida muhim 10 ta ma’lumot:

1. O‘zbek adabiyotining asoschilaridan biri – U o‘zbek adabiyotida tarixiy roman janriga asos solgan va milliy uyg‘onish harakatining yetakchilaridan bo‘lgan.
2. Jadid harakati faoli – U jadidchilik harakatining faol ishtirokchisi bo‘lib, milliy ta’lim va madaniyat rivojiga katta hissa qo‘shgan.
3. “O‘tkan kunlar” – birinchi tarixiy roman – Bu asar o‘zbek adabiyotidagi ilk tarixiy roman bo‘lib, XIX asr Buxoro va Qo‘qon xonligi hayotini yoritadi.
4. “Mehrobdan chayon” romanining g‘oyasi – Bu asar milliy uyg‘onish va ijtimoiy adolat masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, mustabid tuzumga qarshi kurash g‘oyalarini ilgari suradi.
5. “Obid ketmon” qissasi – Bu asarda dehqonning qismati va sovet rejimi davridagi qatag‘onlar aks ettirilgan.
6. Adabiyotdan tashqari jurnalist sifatida ham faol bo‘lgan – U “Mushtum” hajviy jurnali orqali jamiyatdagi illatlarni fosh qilgan va millat taraqqiyoti uchun kurashgan.
7. Sovet rejimi tomonidan qatag‘on qilingan – 1937-yilda u “xalq dushmani” deb e’lon qilinib, 1938-yilda qatl etilgan.
8. Satirik asarlar muallifi – Uning “Kalvak Maxzumning xotiralari” kabi satirik hikoyalari jamiyatdagi illatlarga qarshi kurashga qaratilgan edi.
9. O‘zbek milliy o‘zligini aks ettirgan yozuvchi – U o‘z asarlarida milliy tarix, qadriyatlar va erkinlik masalalariga urg‘u bergan.
10. Reabilitatsiya qilingan – 1956-yilda Abdulla Qodiriy nomi oqlandi va u milliy adabiyotimizning buyuk namoyandasi sifatida e’tirof etildi.

Mahmudhoja Behbudiy haqida 10 ta muhim ma’lumot

1️⃣ Ilk o‘zbek dramaturgi – U “Padarkush” dramasini yozib, o‘zbek teatr san’atining asoschilaridan biri bo‘ldi.

2️⃣ Matbuot asoschisi – Behbudiy 1913-yilda Turkistonning ilk jadidcha gazetalaridan biri bo‘lgan “Samarqand” gazetasini chiqardi.

3️⃣ Jadid maktablarini ochgan – U eski usuldagi madrasalar o‘rniga yangi, dunyoviy fanlarni o‘rgatuvchi maktablarni ochishga harakat qilgan.

4️⃣ Qatag‘on qurboni – 1919-yilda sho‘ro hukumati tomonidan “xoin” sifatida ko‘rilib, Qo‘qonda qatl etilgan.

5️⃣ Sayohatga katta e’tibor bergan – U haj safariga borib, yo‘lda Istanbul, Misr, Hindiston kabi mamlakatlarni kezib, u yerdagi ta’lim tizimlarini o‘rgangan.

6️⃣ “Millat uyg‘onsa, davlat ham uyg‘onadi” degan g‘oyani ilgari surgan – Uning asosiy maqsadi xalqni o‘qitish va zamonaviy fikrlashga undash bo‘lgan.

7️⃣ Arab, fors, rus va fransuz tillarini bilgan – U ilm olish uchun bir necha tillarni o‘rganib, dunyo adabiyoti va ilm-fanidan xabardor bo‘lgan.

8️⃣ Qalam bilan kurashgan – U Turkiston xalqining erkinligi va taraqqiy etishi yo‘lida maqolalar, asarlar yozgan.

9️⃣ “Tarbiya yo‘q joyda taraqqiyot bo‘lmaydi” degan fikrni ilgari surgan – U ma’rifat va ta’limni asosiy qurol deb bilgan.

🔟 Bugungi kunda xotirasi abadiylashtirilgan – O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, Behbudiyga bag‘ishlangan ko‘plab tadqiqotlar, haykallar va xotira tadbirlari o‘tkazilmoqda.

Uning faoliyati bugungi kunda ham yosh avlodga katta saboq va ilhom manbai bo‘lib qolmoqda.

Bahouddin Naqshband haqida muhim 10 ta ma’lumot

1. Ismi va laqabi – To‘liq ismi Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad Bahouddin Naqshband bo‘lib, “Naqshband” laqabini hunarmandlik bilan shug‘ullangani va naqsh solish san’atini yaxshi bilgani uchun olgan.
2. Tariqat tamoyili – Naqshbandiya tariqatining asoschisi bo‘lib, uning asosiy shiori “Dil ba yoru, dast ba kor” (“Qalb Alloh bilan, qo‘l esa mehnat bilan band bo‘lsin”) edi.
3. Shayxlari – U tasavvuf yo‘lida avliyo Shamsiddin Kulol va Xoja Ali Romitaniy kabi mashhur shayxlarning ta’limini olgan.
4. Mehnat ahamiyati – Bahouddin Naqshband shogirdlariga halol mehnat qilishni targ‘ib qilgan va “Faqirlik ishsizlik emas, balki dunyoviy narsalarga bog‘lanmaslikdir” degan.
5. Xalvatiy emas, jahriy – Naqshbandiylar ko‘pincha zikrni ichki (yashirin) tarzda qilishni afzal ko‘rgan, bu esa boshqa tariqatlar bilan farq qiladi.
6. Haj safarlari – Bahouddin Naqshband hayoti davomida Makka va Madinaga bir necha bor haj qilgan.
7. O‘zgarish tarafdori – Uning ta’limotiga ko‘ra, tasavvuf nafaqat ruhiy poklanish, balki ijtimoiy hayotda ham faol ishtirok etishni talab qiladi.
8. Hokimiyat bilan munosabatlari – U o‘sha davr hukmdorlari bilan yaqin aloqada bo‘lgan, lekin hech qachon siyosiy manfaatlar yo‘lida xizmat qilmagan.
9. Ustozlik va shogirdlari – Bahouddin Naqshband o‘z ta’limotini ko‘plab shogirdlarga o‘rgatgan, ular orasida Xoja Ahror Valiy kabi mashhur shaxslar ham bor edi.
10. Maqbarasi – Uning maqbarasi Buxoro shahrida joylashgan bo‘lib, hozirgi kunda ham musulmonlar tomonidan ziyorat qilinadigan muqaddas joy hisoblanadi.

📜 Muhammad Rizo Ogahiy haqida 10 ta muhim ma’lumot

1️⃣ Tarjimai holi – Muhammad Rizo Ogahiy 1809-yilda Xiva yaqinidagi Qo‘shko‘pir tumanida tug‘ilgan. U Xiva xonligining rasmiy kotibi va tarixchisi bo‘lgan.

2️⃣ “Ogahiy” taxallusi – Shoir o‘ziga “Ogahiy” (xabardor, ogoh) taxallusini tanlagan bo‘lib, bu uning tarixiy voqealarga befarq bo‘lmaganini ifodalaydi.

3️⃣ Tarixnavislik – Ogahiy o‘z davrining eng yetuk tarixchilaridan biri bo‘lib, u 20 dan ortiq tarixiy asar yozgan.

4️⃣ Mashhur asarlari – Uning eng e’tiborli tarixiy asarlari orasida “Riyoz ad-davla”, “Jome’ ul-voqeoti sultoniy” va “Gulshani davlat” kabilar bor.

5️⃣ Shoirlik mahorati – Ogahiy o‘zbek adabiyotida lirikaning rivojiga katta hissa qo‘shgan bo‘lib, g‘azal, ruboiy va qasidalari bilan mashhur.

6️⃣ Tarjima faoliyati – U fors va arab tillaridagi 20 dan ortiq asarni o‘zbek tiliga tarjima qilib, ularni xalq uchun tushunarli qilgan.

7️⃣ Xiva xonlari saroyida xizmat qilgan – Ogahiy Olloqulixon, Rahmonqulixon, Muhammad Aminxon va Sayid Muhammadxon davrida saroy kotibi va tarixchisi sifatida faoliyat yuritgan.

8️⃣ Ustozlari – Uning eng asosiy ilhomlantiruvchilaridan biri tog‘asi, mashhur tarixchi va shoir Shermuhammad Munis bo‘lgan. Ogahiy Munisning asarlarini davom ettirib, tarixiy asar yozish an’anasini davom ettirgan.

9️⃣ She’rlarida tanqid ruhi – Ogahiy o‘z g‘azallarida adolatsizlik, zulm va haqsizlikka qarshi chiqib, xalqparvarlik g‘oyalarini ilgari surgan.

🔟 Vafoti va merosi – 1874-yilda vafot etgan. Uning boy merosi bugungi kungacha tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilib kelinmoqda.

📌 Ogahiy o‘zbek adabiyoti va tarixchiligida muhim o‘rin egallagan buyuk siymolardan biridir.

Zulfiya haqida 10 ta muhim ma’lumot
1. Toshkentda tug‘ilgan – Zulfiya Isroilova 1915-yilda Toshkent shahrida tavallud topgan va butun ijodiy hayotini o‘zbek adabiyotiga bag‘ishlagan.
2. Bolaligidan she’r yozgan – U ilk she’rlarini 15 yoshida yozgan va 17 yoshida uning birinchi she’riy to‘plami nashr etilgan.
3. Ikkinchi jahon urushi davridagi she’rlari – Zulfiya urush yillarida Vatan himoyachilariga bag‘ishlab, kuchli ruhiy dalda beruvchi she’rlar yozgan.
4. U Hamid Olimjonning rafiqasi bo‘lgan – U o‘zbek adabiyotining mashhur shoirlaridan biri Hamid Olimjon bilan turmush qurgan va ularning ijodiy hamkorligi adabiyotimizda muhim iz qoldirgan.
5. Shoiraning eng mashhur asarlaridan biri – “Hayot varaqalari” – Bu to‘plamda shoira inson hayoti, muhabbat va kurash haqida chuqur falsafiy fikrlar bildirgan.
6. Ko‘plab xalqaro mukofotlarga sazovor bo‘lgan – Zulfiya nafaqat O‘zbekistonda, balki xalqaro miqyosda ham tan olingan. U SSSR Davlat mukofoti, “Do‘stlik” ordeni va boshqa nufuzli mukofotlarga sazovor bo‘lgan.
7. Ayollar huquqlari uchun kurashgan – U o‘z she’rlarida ayollarning ta’lim olishi, jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlash va ularning huquqlarini himoya qilish masalalarini yoritgan.
8. “Zulfiya” nomidagi davlat mukofoti mavjud – O‘zbekiston hukumati 1999-yilda yosh iste’dodli qizlarga beriladigan “Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti”ni ta’sis etdi.
9. She’rlari dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan – Uning asarlari rus, ingliz, fransuz, tojik, qozoq va boshqa tillarga tarjima qilingan.
10. O‘zbekiston Qahramoni unvoniga sazovor bo‘lgan – U hayotining so‘nggi yillarida O‘zbekistonning eng yuksak unvoni – O‘zbekiston Qahramoni unvoniga loyiq topilgan.

Ali Qushchi haqida 10 ta muhim ma’lumot:
1. Ismi va kelib chiqishi – Ali Qushchi (1403–1474) to‘liq ismi bilan Alauddin Ali ibn Muhammad Qushchi bo‘lib, Samarqandda tug‘ilgan. Uning otasi Temuriylar saroyida qushboqar (qushchi) bo‘lib ishlagan, shu sababli unga “Qushchi” laqabi berilgan.
2. Ulug‘bekning shogirdi – Ali Qushchi buyuk astronom va matematik Mirzo Ulug‘bekning shogirdi bo‘lgan. U Samarqand rasadxonasi va ilmiy maktabida o‘z bilimlarini chuqurlashtirgan.
3. Astronomiya sohasidagi hissasi – U Ulug‘bekning asosiy asarlaridan biri bo‘lgan “Zij-i Ulug‘bek” (Ulug‘bek jadvali) ni yaratishda katta hissa qo‘shgan. Ushbu asar yulduzlar jadvali va astronomik kuzatuvlar bo‘yicha muhim manba bo‘lib xizmat qilgan.
4. Matematika sohasidagi hissasi – Ali Qushchi algebra va arifmetika sohalarida ham muhim tadqiqotlar olib borgan. U kvadratik tenglamalar va sondorlik nazariyasi bo‘yicha ish olib borgan.
5. Usmonlilar imperiyasiga ko‘chishi – Ulug‘bek vafotidan so‘ng Ali Qushchi dastlab Hirotga, keyinchalik esa Usmonli sultonlaridan biri – Muhammad II (Fatih Sultan Mehmed) taklifiga binoan Istanbulga ko‘chib o‘tgan.
6. Istanbul universitetida dars bergan – Istanbulga kelganidan keyin Ali Qushchi Fatih madrasasida ilmiy faoliyat olib borgan va bu yerda astronomiya va matematika fanlarini o‘qitgan.
7. Tilshunoslikka qo‘shgan hissasi – U arab tilining grammatikasi bo‘yicha ham ilmiy asarlar yozgan va bu borada tilshunoslikka o‘z hissasini qo‘shgan.
8. E’tiborga molik ilmiy asarlari – Uning eng mashhur asarlaridan biri “Risala fi’l-hisab” (Hisob risolasi) bo‘lib, u matematika bo‘yicha asosiy darsliklardan biri sifatida qabul qilingan.
9. Zamondosh olimlar tomonidan e’tirof etilgan – Ali Qushchi o‘z davrining eng bilimdon olimlaridan biri bo‘lgan va Usmonli imperiyasida ham ilmiy doiralarda katta hurmatga sazovor bo‘lgan.
10. Merosi va ta’siri – Uning ilmiy ishlari keyinchalik Yevropa va Islom olamida katta ahamiyat kasb etgan. U qoldirgan ilmiy meros matematika va astronomiya rivojiga katta hissa qo‘shgan va keyingi avlod olimlari uchun asos bo‘lib xizmat qilgan.

Ali Qushchi Ulug‘bek maktabining eng yirik vakillaridan biri sifatida ilm-fan tarixida muhim o‘rin egallaydi.

Erkin Vohidov haqida 10 ta muhim ma’lumot

1️⃣ Tug‘ilgan yili va joyi – Erkin Vohidov 1936-yil 28-dekabrda Farg‘ona viloyatining Oltiariq tumanida tug‘ilgan.

2️⃣ Ilk she’riy to‘plami – U 1960-yilda “Tong nafasi” nomli ilk she’riy kitobini nashr ettirdi va shu orqali adabiyotga kirib keldi.

3️⃣ She’r va dostonlari – Uning “Ruhim”, “Qudratimsan, istiqlol”, “O‘zbegim” kabi asarlari xalq orasida juda mashhur.

4️⃣ Dramaturgiya – U faqatgina shoir emas, balki dramaturg ham bo‘lib, “Istiqlol dardlari” kabi sahna asarlarini yozgan.

5️⃣ Til va millat masalasi – U ona tili va milliy qadriyatlarga bag‘ishlangan “Til va el” asari bilan til masalasida juda muhim fikrlarni ilgari surgan.

6️⃣ Tarjimonlik faoliyati – Erkin Vohidov Pushkin, Lermontov, Shekspir kabi jahonga mashhur adiblarning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.

7️⃣ Davlat mukofotlari – U O‘zbekiston xalq shoiri, “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni sohibi bo‘lib, mamlakatning eng yuksak mukofotlariga sazovor bo‘lgan.

8️⃣ Senatorlik faoliyati – Mustaqillik yillarida u O‘zbekiston parlamentida senator bo‘lib, jamiyat hayotida faol ishtirok etgan.

9️⃣ Ko‘plab qo‘shiqlarga aylangan she’rlari – Uning she’rlari kompozitorlar tomonidan kuyga solingan, xususan, “O‘zbegim” qo‘shig‘i eng mashhurlaridan biri.

🔟 Vafoti – Erkin Vohidov 2016-yil 30-mayda vafot etdi, ammo uning ijodi va fikrlari bugungi kunda ham xalq orasida yashab kelmoqda.

📌 Uning ijodi o‘zbek adabiyoti va madaniyatida muhim o‘rin egallaydi!

Muhammad ibn Musa al-Farğoniy (IX asr) – Markaziy Osiyolik mashhur astronom va matematik bo‘lib, uning ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi juda katta.

1. Islom Olamining Yetakchi Astronomi

Al-Farğoniy IX asrda yashagan va ilmiy ishlari bilan Islom olamida astronomiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. U Yevropada Alfraganus nomi bilan mashhur bo‘lgan.

2. “Astronomiya Asoslari” Asari

Uning eng mashhur asari – “Kitob fi Harakat as-Samoviy va Javami Ilm an-Nujum” (Osmon jismlarining harakati va yulduzshunoslik ilmi haqida kitob). Ushbu asar Yevropa ilm-faniga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.

3. Yerning Diametrini Aniq Hisoblagan

Al-Farğoniy Yerning diametri va aylana uzunligini hisoblab, uning 6 500 milga teng ekanligini aniqlagan. Uning hisob-kitoblari Yevropa astronomiyasiga ham asos bo‘lgan.

4. Nil Daryosining Suv O‘lchov Qurilmasini Yaratgan

U Misrning Fustat shahrida Nil daryosining suv sathini o‘lchash uchun Nilometr qurilishini tashkil qilgan. Bu qurilma keyinchalik qurg‘oqchilik va suv toshqinlarini oldindan bilishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.

5. Ptolemey Asarlarini Sharhlagan

Al-Farğoniy yunon astronomi Ptolemey ning “Almagest” asarini chuqur tahlil qilib, uni yanada takomillashtirgan va oddiyroq tilda qayta izohlagan.

6. Yevropa Ilm-Faniga Katta Ta’sir Ko‘rsatgan

Uning asarlari Lotin tiliga tarjima qilingan va Yevropaning mashhur olimlari – Kopernik, Kepler va Galiley kabi astronomlarga ilhom bergan.

7. Quyosh Ekliptikasi va Sayyoralar Harakati Haqida Tadqiqotlar O‘tkazgan

U Quyosh ekliptikasi burchagini 23,5° deb hisoblab, sayyoralar harakati haqida muhim xulosalarga kelgan.

8. Xalifalar Saroyida Ilmiy Faoliyat Yuritgan

Al-Farğoniy Abbosiy xalifalarning Bayt al-Hikma (Bilimlar uyi) ilmiy markazida faoliyat yuritgan va Bag‘dod saroyida astronomik tadqiqotlar olib borgan.

9. Sferik Trigonometriyani Ishlab Chiqqan

U sferik trigonometriya tamoyillarini rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan va keyinchalik bu ilm geografiya va astronomiyada keng qo‘llanilgan.

10. O‘zbekistonda Unga Bag‘ishlangan Yodgorliklar Bor

Bugungi kunda uning nomi O‘zbekistonda e’zozlanib, Farg‘ona shahrida Al-Farğoniy nomidagi bog‘ va haykallar barpo etilgan. Shuningdek, Toshkentdagi Astronomiya instituti ham uning nomi bilan ataladi.

Al-Farğoniy ilm-fan tarixida juda muhim o‘rin egallagan olim bo‘lib, uning kashfiyotlari bugungi kungacha ahamiyatini yo‘qotmagan.

Muhammad Yusuf – xalqning sevimli shoiri

1️⃣ Bolaligi va ta’limi
• Muhammad Yusuf 1954-yil 26-aprelda Andijon viloyati, Marhamat tumanida tug‘ilgan.
• Toshkent davlat universitetining (hozirgi O‘zMU) filologiya fakultetida tahsil olgan.

2️⃣ Ijodiy faoliyati
• Shoirning ilk she’riy to‘plami “Tanish teraklar” 1985-yilda nashr etilgan.
• U o‘z she’rlarida Vatan, millat, muhabbat, insoniylik kabi mavzularni yuksak darajada ifoda qilgan.

3️⃣ Muhammad Yusuf va xalq sevgisi
• Uning she’rlari oddiy xalqning qalbidan joy olgan bo‘lib, milliy g‘urur va vatanparvarlik hislarini uyg‘otgan.
• Shoir xalq bilan bevosita muloqot qilishni yaxshi ko‘rgan va uning she’rlari ko‘pchilik uchun ilhom manbai bo‘lgan.

4️⃣ Mashhur qo‘shiqlari
• Muhammad Yusufning she’rlari kuyga solingan va mashhur san’atkorlar tomonidan ijro etilgan, jumladan:
• “O‘zbekiston” (Ziyoda, Ozodbek Nazarbekov ijrosida)
• “Seni sevmay bo‘lmaydi”
• “Bobomning nabirasiman”

5️⃣ Xalq dardi va haqiqatni aytish jasorati
• Muhammad Yusuf ijodida xalq dardini samimiy aks ettirgani sababli u shoir sifatida juda e’tiborli bo‘lib kelgan.
• Uning ba’zi she’rlari ichki tuyg‘ularini oshkor qilishda dadil bo‘lgani bilan ajralib turadi.

6️⃣ Ish faoliyati
• Shoir turli nashriyotlarda va madaniyat sohasida ishlagan.
• U 1995-1996-yillarda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida faoliyat yuritgan.

7️⃣ Muhammad Yusufning mashhur iqtiboslari
• “Men o‘lsam, o‘lmayman, xalqim borida!”
• “Sen tug‘ilgan yurtga munosib bo‘lgin, ey bola!”
• “Elim deb yashasam, yurtim deb o‘lsam, meni kim deb atar – farqi yo‘q undan!”

8️⃣ O‘limi va merosi
• Muhammad Yusuf 2001-yil 1-avgustda 47 yoshida vafot etgan.
• Uning ijodi bugungi kunda ham xalq orasida dolzarbligini yo‘qotmagan.

9️⃣ Mukofotlari va e’tirofi
• Shoir 1998-yilda O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi unvoniga sazovor bo‘lgan.
• 2001-yilda unga O‘zbekiston xalq shoiri unvoni berilgan.

🔟 Unutilmas meros
• Muhammad Yusufning kitoblari hanuzgacha eng ko‘p o‘qiladigan she’riy to‘plamlar qatoriga kiradi.
• Uning nomi abadiylashtirilgan – Toshkent va Andijon viloyatlarida uning nomidagi maktablar va madaniyat maskanlari mavjud.

Muhammad Aminxo‘ja Furqat (1859–1909) – o‘zbek adabiyoti va ma’rifatchilik harakati vakillaridan biri bo‘lib, she’riyat, publitsistika va tarjimachilik bilan shug‘ullangan. U XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayoti, madaniyati va islohotlar mavzulariga oid asarlari bilan mashhur.

Muhim ma’lumotlar
1. Ismi va taxallusi
Muhammad Aminxo‘ja Furqat – uning to‘liq ismi. “Furqat” taxallusi o‘zbek tilida “ayriliq, hijron” ma’nosini anglatadi. Bu uning ijodida katta o‘rin egallagan, chunki u asarlarida o‘z yurti, xalqi va vatandan uzoqlashish mavzulariga ko‘p murojaat qilgan.
2. Qo‘qonlik bo‘lib, ilmga intilgan
Furqat 1859-yilda Qo‘qonda tug‘ilgan. Yoshligida madrasada ta’lim olib, arab, fors va turkiy tillarni puxta o‘rgangan. She’riyatga erta qiziqqan va dastlabki she’rlarini yoshligidayoq yozgan.
3. Ma’rifatchilik g‘oyalarining targ‘ibotchisi
U jadidchilik harakatining faol vakillaridan biri bo‘lib, ilm-fan, ta’lim va madaniyatning rivojlanishini targ‘ib qilgan. Uning she’rlarida eski qoloq an’analarga, johillikka qarshi keskin tanqidlar uchraydi.
4. Sayohatlari va vatandan badarg‘a bo‘lishi
Furqat o‘z davrida Qo‘qonda boshlangan siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar sababli Turkistondan chiqib ketishga majbur bo‘lgan. U Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qashqar, Hindiston va boshqa yurtlarni kezib, u yerlardagi hayot, madaniyat va ta’lim tizimi haqida qiziqarli asarlar yozgan.
5. Rossiya imperiyasining Turkistondagi siyosatini o‘rgangan
Furqat rus mustamlakachiligiga nisbatan tanqidiy yondashgan bo‘lsa-da, o‘sha davrdagi islohotlarni ham kuzatgan va ba’zi yaxshi tomonlarini e’tirof etgan. Uning ayrim asarlarida Rossiya ta’sirida o‘zgarayotgan jamiyat tahlil qilingan.
6. Asarlarida ijtimoiy muammolarni ko‘targan
Furqatning she’r va maqolalarida qoloqlik, johillik, xurofot va korrupsiya muammolari ochiq ko‘tarilgan. U ko‘pincha eski davr tarafdorlarini tanqid qilib, zamonaviy ilm va madaniyatni qo‘llab-quvvatlagan.
7. “Sayohatnoma” asari
Furqat o‘z safarlarida yozgan “Sayohatnoma” asari o‘zbek adabiyotidagi eng qadimiy sayohat asarlaridan biri hisoblanadi. U o‘z asarida Hindiston va boshqa yurtlar madaniyatini, ilmini, savdosini va hayot tarzini ta’riflagan.
8. Qo‘qondan badarg‘a qilinishi va o‘limi
Furqat mustamlaka boshqaruvi bilan ziddiyatga tushib, 1903-yilda Rossiya imperiyasi tomonidan Toshkentdan surgun qilinadi va Xitoyning Yarkand shahriga badarg‘a qilinadi. U yerda g‘amgin holda, og‘ir hayot kechirgan va 1909-yilda vafot etgan.
9. Furqatning she’riyati
Uning she’rlari ma’rifiy, didaktik va ijtimoiy-tanqidiy ruhda yozilgan. Ayniqsa, “Ey voh, ey voh”, “Ko‘ngil”, “El ichinda” kabi she’rlari mashhur. Furqat Navoiy va Fuzuliy an’analarini davom ettirgan bo‘lsa-da, yangicha, dolzarb mavzularga e’tibor bergan.
10. Unutilgan davr va qayta kashf etilishi
Sovet davrida Furqatning nomi uzoq vaqt unutilgan bo‘lsa-da, keyinchalik uning asarlari qayta o‘rganilib, Turkiston ma’rifatchilik harakatining muhim vakili sifatida e’tirof etildi.

Furqat o‘z zamonining ilg‘or fikrli shoirlaridan biri bo‘lib, uning ijodi o‘zbek adabiyoti va jadidchilik harakatida muhim o‘rin tutadi. U nafaqat shoir, balki publitsist, tarjimon va ma’rifatparvar sifatida ham o‘z nomini tarixda qoldirgan. Uning asarlari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib, o‘zbek madaniyatining bebaho merosi sifatida qadrlanadi.

Al-Xorazmiy (taxminan 780–850) – buyuk alloma, matematik, astronom va geograf bo‘lib, uning ilmiy merosi butun dunyo faniga katta hissa qo‘shgan. Quyida uning hayoti va ilmiy faoliyati haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan:

1. “Algebra” fanining asoschisi
• Al-Xorazmiy algebra fanining tamal toshini qo‘ygan olimlardan biri hisoblanadi. Uning “Kitob al-Muxtasar fi hisob al-jabr val-muqobala” asari algebra fanining shakllanishida katta rol o‘ynagan.
• Aynan shu kitob nomidagi “al-jabr” so‘zi keyinchalik algebra fanining nomi sifatida butun dunyoga tarqalgan.

2. “Algoritm” so‘zining kelib chiqishi
• Al-Xorazmiy nomi lotincha shaklda “Algoritmi” deb yuritilgan va uning ishlariga asoslanib, bugungi “algoritm” tushunchasi shakllangan. Hozirgi zamonaviy kompyuter fanlarida algoritm eng muhim tushunchalardan biridir.

3. Hind raqamlari va zamonaviy o‘nlik sanoq tizimi
• Al-Xorazmiy hind raqamlari tizimini arab dunyosiga tanishtirgan va uning yevropaliklarga yetib borishiga sababchi bo‘lgan.
• “Arab raqamlari” deb ataluvchi hozirgi 0-9 oralig‘idagi raqamlar tizimi aynan Al-Xorazmiy ishlariga asoslangan.
• U “0” (nol) tushunchasini ham matematikaga kiritishda muhim rol o‘ynagan.

4. Geografiyaga qo‘shgan hissasi
• U “Kitob surat al-Arz” (Yer shakli haqida kitob) asarida dunyoning o‘sha davrdagi xaritasini yaratgan.
• Bu ish o‘sha davr geograflari, jumladan, Yevropa olimlariga katta ta’sir ko‘rsatgan.

5. Astronomiya va taqvim islohoti
• Al-Xorazmiy astronomiya sohasida ham faol ishlagan, yulduzlar jadvalini tuzgan va quyosh hamda oy harakatlarini o‘rganib chiqqan.
• U musulmon dunyosidagi hijriy taqvimni yanada mukammallashtirishga hissa qo‘shgan.

6. Ilmiy asarlari Yevropada mashhur bo‘lgan
• Al-Xorazmiyning asarlari lotin tiliga tarjima qilingan va Uyg‘onish davri olimlari tomonidan keng foydalanilgan.
• Uning “Hisob” bo‘yicha ishlari o‘rta asr Yevropasida matematik bilimlarning rivojlanishiga zamin yaratgan.

7. Bag‘dodda ilmiy faoliyat yuritgan
• Al-Xorazmiy xalifa Ma’mun tomonidan tashkil etilgan “Bayt al-Hikma” (Donishmandlik uyi) ilmiy markazida faoliyat olib borgan.
• Bu markazda yunon, hind va fors ilmiy asarlarini arab tiliga tarjima qilish, yangi ilmiy tadqiqotlar olib borish ishlari bilan shug‘ullangan.

8. Uning ismi abadiylashtirilgan
• Uning sharafiga “Al-Xorazmiy nomidagi xalqaro mukofot” ta’sis etilgan.
• Uning nomi Yerdan tashqarida ham abadiylashtirilgan: Oy yuzasidagi bir krater Al-Khwarizmi nomi bilan atalgan.
• Shuningdek, O‘zbekistonda Al-Xorazmiy nomidagi universitetlar, ilmiy muassasalar va maktablar mavjud.

Al-Xorazmiy jahon ilm-faniga juda katta hissa qo‘shgan, uning ishlari bugungi kundagi matematika, informatika va astronomiya fanlari rivojlanishida muhim o‘rin egallaydi.

Abu Nasr al-Farobiy (872–950) – buyuk turkiy faylasuf, matematik, musiqa nazariyotchisi va ensiklopedist olim bo‘lib, u musulmon Sharqining eng yirik mutafakkirlaridan biri sanaladi. U “Ikkinchi muallim” (Aristoteldan keyingi eng buyuk faylasuf) nomi bilan mashhur. Quyida al-Farobiy haqida muhim ma’lumotlarni keltiraman:

1. Al-Farobiyning kelib chiqishi
• U O‘rta Osiyoning hozirgi Qozog‘iston hududidagi Farob (O‘tror) shahrida tug‘ilgan.
• Uning to‘liq ismi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarkhan ibn Uzlug al-Farobiy bo‘lib, uning turkiy kelib chiqishiga ishora qiladi.

2. Ilmiy faoliyati va ta’lim olgan joylari
• Yoshligida O‘trorda boshlang‘ich ta’lim olgan, keyin Bag‘dod, Damashq, Qohira, Halab kabi yirik ilmiy markazlarda tahsil olgan.
• U yunon faylasuflari, ayniqsa, Aristotel va Platon asarlarini o‘rganib, ularning g‘oyalarini musulmon dunyosiga moslashtirgan.
• Arab, fors, suryoniy va yunon tillarini yaxshi bilgan.

3. Uning eng mashhur asarlari
• “Fozil shahar aholisining qarashlari haqida risola” – Utopik jamiyat konsepsiyasini yaratgan va fazilatli jamiyatni ideal shahar sifatida tasvirlagan.
• “Aql ma’nosi haqida” – Falsafiy tafakkurning mohiyatini tushuntiruvchi asar.
• “Musika haqida katta kitob” – Sharq musiqasining ilmiy asoslarini o‘rgangan eng muhim asarlardan biri.
• “Aristotelning metafizikasini tushuntirish” – Aristotel falsafasini izohlab, unga sharhlar bergan.

4. Falsafiy ta’limoti
• Ideal jamiyat g‘oyasi – U shunday davlat konsepsiyasini ilgari surgan, bunda davlat boshlig‘i donishmand va adolatli bo‘lishi kerak.
• Bilim va fazilat ustuvorligi – Insonning oliy maqsadi – donolik va bilim orttirish.
• Din va falsafa uyg‘unligi – U diniy va falsafiy tafakkurni bir-biriga zid qo‘ymay, ularning uyg‘unligini targ‘ib qilgan.

5. Al-Farobiy va Sharq uyg‘onishi
• U Yevropa Uyg‘onish davriga ta’sir ko‘rsatgan mutafakkirlardan biridir.
• Uning ta’limotlari ibn Sino, ibn Rushd va boshqa yirik faylasuflarga katta ta’sir ko‘rsatgan.

6. Qiziqarli faktlar
• U yillar davomida Bag‘dod va Halab saroylarida yashab, ilm bilan shug‘ullangan.
• Oddiy hayot tarzini olib borgan, ba’zi rivoyatlarga ko‘ra, asketik hayot kechirgan.
• Musiqa sohasida ham katta yutuqlarga erishgan bo‘lib, u o‘zi musiqiy cholg‘ular yaratgan va ularning nazariyasini ishlab chiqqan.

Al-Farobiyning falsafiy va ilmiy merosi bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib, u Sharq falsafasining eng yorqin namoyandalaridan biri hisoblanadi.

Munavvarqori Abdurashidxon o‘g‘li haqida muhim ma’lumotlar

1. O‘zbek jadidchilik harakatining yetakchisi

Munavvarqori Abdurashidxon o‘g‘li Turkistondagi jadidchilik harakatining asoschilaridan biri bo‘lib, millatni uyg‘otish va rivojlantirish yo‘lida katta xizmat qilgan. U yangi usul maktablarini ochib, ta’limni modernizatsiya qilishga harakat qilgan.

2. O‘zbek tilida ilk darslik muallifi

U 1901-yilda bolalar uchun “Adibi Avval” va keyinchalik “Adibi Soniy” nomli darsliklarni yozgan. Bu darsliklar o‘zbek maktablarida keng tarqalgan bo‘lib, yosh avlodning savodxonligini oshirishga katta hissa qo‘shgan.

3. Milliy matbuotning rivojiga hissa qo‘shgan

Munavvarqori 1906-yilda Toshkentda birinchi milliy gazetalardan biri bo‘lgan “Taraqqiy” gazetasini nashr etgan. Bu gazeta o‘zbek matbuoti tarixida muhim o‘rin tutib, xalqni ma’rifatga chorlagan.

4. Ko‘p tillarni bilgan ziyoli

U o‘zbek, arab, fors va rus tillarini mukammal bilgan. Bu unga jahon ilm-fani va adabiyotini o‘rganish, yangiliklarni o‘z xalqiga yetkazish imkonini bergan.

5. Siyosiy faolligi uchun qatag‘on qilingan

1917-yildagi inqilobdan keyin Munavvarqori faol ravishda mustaqil Turkiston davlatini barpo etish g‘oyasini ilgari surgan. Shu sababli, sovet rejimi uni “xalq dushmani” deb e’lon qilib, 1931-yilda qatl etgan.

6. O‘zbekistonning birinchi pedagoglaridan biri

U Toshkentdagi birinchi jadid maktablaridan birini ochib, zamonaviy ta’lim metodlarini tatbiq qilgan. O‘quvchilarga faqat diniy bilim berish bilan cheklanmay, fan va texnika asoslarini ham o‘rgatgan.

7. Ilk milliy teatr harakatida ishtirok etgan

Munavvarqori teatr san’atini rivojlantirishga ham hissa qo‘shgan. U o‘zbek sahnasida milliy ruhni targ‘ib etuvchi spektakllarni tashkil etishda qatnashgan.

8. Yashirin tashkilot tuzgan

Sovet hokimiyati davrida u Turkistonda milliy mustaqillik harakatlariga boshchilik qilib, yashirin tashkilotlar faoliyatida ishtirok etgan. Bu esa unga nisbatan ayblov qo‘yilishiga sabab bo‘lgan.

9. Jadidlar yetakchisi sifatida hurmat qilingan

Munavvarqori o‘z davrining eng hurmatli jadidlaridan biri bo‘lgan. U xalqni ilm-ma’rifatga chaqirish orqali milliy o‘zlikni saqlab qolish va rivojlantirish g‘oyasini ilgari surgan.

10. O‘zbek ma’rifati uchun shaxsiy boyligini sarflagan

U shaxsiy mablag‘ini jadid maktablarini qurish, darsliklar yozish va matbuot rivojiga sarflagan. Uning maqsadi – ilmli va ongli avlod tarbiyalash edi.

Abu Ali Ibn Sino (980–1037) – buyuk alloma, tabib, faylasuf, matematika, astronomiya, kimyo va boshqa ko‘plab fanlar bo‘yicha olim. Uning ilmiy merosi nafaqat Sharq, balki G‘arb ilm-faniga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.

Muhim ma’lumotlar:
1. Shifokorlikdagi ulkan hissasi
Ibn Sino 250 dan ortiq tibbiy asarlar yozgan, eng mashhuri “Al-Qonun fi at-tibb” (Tibbiyot qonuni) bo‘lib, bu asar Yevropada 600 yil davomida asosiy tibbiyot darsligi sifatida o‘qitilgan.
2. Minglab kasalliklarni aniqlagan
U yuqumli kasalliklar, yurak va asab tizimi kasalliklarini tasvirlab bergan. Shuningdek, vabo va sil kasalliklari havo va suv orqali yuqishini tushuntirgan.
3. Psixologiyani rivojlantirgan
Ibn Sino inson ruhiyati va hissiyotlarining sog‘liqqa ta’siri haqida ilk tadqiqotlardan birini o‘tkazgan va “ruhiy muolaja” tushunchasini rivojlantirgan.
4. Siyosiy faoliyat va hayotiy sinovlar
U turli podshohlik saroylarida shifokor va vazir sifatida xizmat qilgan. Biroq, ba’zan siyosiy qarama-qarshiliklar sababli qamoqqa ham olingan.
5. Astronomiya va fizika sohasidagi yutuqlari
Ibn Sino Oy va sayyoralar harakati, tortishish kuchi haqida yozgan. U suyuqliklar va gazlarning zichligi, bosimi haqida ham ilmiy ishlar yaratgan.
6. Sharqda Aristotel va Galenga raqib bo‘lgan
U falsafada Aristotel va Galen ta’limotlarini chuqur tahlil qilgan, lekin ularga o‘z ilmiy yondashuvini qo‘shib, yangi konsepsiyalar ishlab chiqqan.
7. Tibbiyotda anesteziya va jarrohlik texnikalarini ishlab chiqqan
Ibn Sino jarrohlik oldidan og‘riqsizlantirish usullarini qo‘llagan va dorivor moddalardan behushlantirish uchun foydalangan.
8. Kimyo va dorishunoslik bo‘yicha ishlari
Ibn Sino 800 dan ortiq dorilarni sinchkovlik bilan o‘rganib, ularning ta’siri haqida yozib qoldirgan. U damlama, ekstrakt va siroplarni yaratish bo‘yicha tajribalar o‘tkazgan.
9. Matematikaga hissa qo‘shgan
Ibn Sino mantiq va algebra sohasida ham tadqiqotlar olib borgan va geometriyada ba’zi tushunchalarni oydinlashtirgan.
10. Ibn Sino she’riyat va adabiyot bilan ham shug‘ullangan
Uning falsafiy va tibbiyotga oid asarlaridan tashqari, she’rlari ham bor. U arab va fors tillarida ijod qilgan.

Ibn Sino insoniyat tarixidagi eng buyuk olimlardan biri bo‘lib, uning ilmiy merosi bugungi kunda ham dolzarb hisoblanadi.

Sayf al-Saroy (XIV asr) – Oltin Oʻrda davlati tarkibida yashab ijod qilgan mashhur shoir va adib. U hozirgi tilda “Sayf Saroyi” nomi bilan tanilgan va Chigʻatoy adabiyoti hamda turkiy yozma adabiyot rivojida muhim oʻrin egallagan.

1. Ismi va kelib chiqishi:
Sayf Saroyi asli Eronning Saroy shahridan bo‘lib, u Oltin O‘rda poytaxti Saroy (hozirgi Rossiya hududida) bilan bog‘liq hisoblanadi. Uning aniq tug‘ilgan va vafot etgan sanalari noma’lum, ammo XIV asrda yashagan.
2. Ijodi va asarlari:
U asosan fors va arab adabiyotiga asoslangan holda turkiy tilda yozgan. Uning eng mashhur asari “Guliston bit-Turkiy” (Turkiy Guliston) bo‘lib, bu asar mashhur fors shoiri Sa’diy Sheroziyning “Guliston” asarining turkiy tilga tarjima qilingan shaklidir desa mubolag’a bo’lmaydi. Bu tarjima oddiy tarjima emas, balki ijodiy yondashilgan bo‘lib, ba’zi joylarda muallif o‘zining she’riy ilovalarini ham kiritgan.
3. Turkiy tildagi muhim asarlardan biri:
“Guliston bit-Turkiy” Sayf Saroyi tomonidan yozilgan ilk adabiy tarjimalardan biri bo‘lib, u Oltin O‘rda davrida turkiy yozma adabiyotning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ushbu asar orqali Sayf Saroyi fors adabiyotining go‘zalligini turkiy o‘quvchilarga yetkazish bilan birga, turkiy til imkoniyatlarini ham kengaytirgan.
4. She’riyati:
Sayf Saroyi oʻz davrida ijod qilgan boshqa shoirlar kabi she’riyat bilan ham shug‘ullangan. Uning g‘azallarida muhabbat, do‘stlik, axloqiy qadriyatlar va hayot falsafasi aks etgan.
5. Tarixiy ahamiyati:
Uning asarlari XIV asrdagi Oltin O‘rda adabiy muhitini o‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. U Oltin O‘rda sultonlari saroyida xizmat qilgan va shu tufayli yuqori ilmiy va adabiy doiralarga kirish imkoniyatiga ega bo‘lgan.
6. Til va uslub:
Sayf Saroyi o‘z asarlarida sodda, tushunarli va xalq tiliga yaqin uslubni qo‘llagan. Bu esa uning ijodini keng kitobxonlar uchun oson qabul qilishga imkon bergan.

Sayf Saroyi – XIV asr turkiy adabiyotining muhim vakili bo‘lib, uning asarlari nafaqat tarixiy, balki badiiy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. U o‘z davrida turkiy tilning yozma adabiyotda yanada rivojlanishiga hissa qo‘shgan va bugungi kungacha uning asarlari o‘rganilib kelmoqda.

Sharafiddin Ali Yazdiy (ок. 1370–1454) – mashhur tarixchi, shoir va davlat arbobi bo‘lib, Temuriylar davri tarixi haqida muhim manbalar yozib qoldirgan.

1. Hayoti va faoliyati
• Sharafiddin Ali Yazdiy Eronning Yazd shahrida tug‘ilgan.
• U Temuriylar davrida yashagan va asosan Shohrux hamda Ulug‘bek saroyida xizmat qilgan.
• U ilmiy va tarixiy tadqiqotlari bilan mashhur bo‘lib, Temur va uning vorislari haqida yozgan eng nufuzli tarixchilardan biri hisoblanadi.

2. Asosiy asari – “Zafarnoma”
• “Zafarnoma” (G‘alabalar kitobi) – uning eng mashhur asari bo‘lib, buyuk sarkarda Amir Temurning hayoti va harbiy yurishlari haqida batafsil ma’lumot beradi.
• Ushbu asar Temuriylar tarixining eng asosiy manbalaridan biri hisoblanadi va keyinchalik ko‘plab tarixchilar tomonidan qo‘llanilgan.
• Asar ilk bor Temurning vafotidan keyin yozilgan bo‘lib, unda Temurning harbiy yurishlari, davlat boshqaruvi va g‘alabalari tafsilotlari bilan yoritilgan.

3. Saroy tarixchisi va olim sifatidagi o‘rni
• U Temuriylar saroyida tarixchi va kotib sifatida xizmat qilgan.
• Ulug‘bekning ilmiy va madaniy siyosatini qo‘llab-quvvatlagan.
• Ilm-fan va adabiyotga katta e’tibor qaratgan va o‘z zamonasining eng bilimdon olimlaridan biri bo‘lgan.

4. Tarixiy ahamiyati va ta’siri
• Uning “Zafarnoma”si orqali Temurning hayoti va harbiy yurishlari haqida ishonchli ma’lumotlar saqlanib qolgan.
• Asar keyinchalik ko‘plab tillarga tarjima qilingan va Temuriylar tarixi bo‘yicha asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan.
• Temur haqida yozilgan boshqa tarixiy manbalarga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.

5. Vafoti
• Sharafiddin Ali Yazdiy 1454-yilda vafot etgan. Uning qoldirgan merosi esa hozirgacha tarixchilar tomonidan o‘rganilib kelinmoqda.

Hoja Bahovuddin Naqshband (1318–1389) — buyuk islomiy mutasavvuf, Naqshbandiya tariqatining asoschisi va Markaziy Osiyo tasavvufiy an’analari rivojiga katta hissa qo‘shgan shaxs. U Buxoro yaqinidagi Qasri Orifon qishlog‘ida tug‘ilgan va o‘z hayoti davomida din, axloq va ma’naviyat yo‘nalishida yuksak bilimlarga ega bo‘lgan.

1. Naqshbandiya tariqatining asoschisi
• Hoja Bahovuddin Naqshband tasavvufiy yo‘l sifatida “Xilvat dar anjuman” (yolg‘izlikda emas, jamiyat ichida Allohni zikr qilish) tamoyilini ilgari surgan.
• U tariqatda jihodi akbar (nafs bilan kurashish) g‘oyasini asosiy yo‘nalish qilib olgan.
• Naqshbandiylar tariqatining asosiy shiorlaridan biri “Dil ba yoru, dast ba kor” – ya’ni, qalb Alloh bilan bo‘lsin, qo‘llar esa ish bilan band bo‘lsin.

2. Uning “Xizmat” tamoyili
• Hoja Naqshband dehqon oilasida tug‘ilgan va umrining katta qismini hunarmandchilik va dehqonchilik bilan o‘tkazgan. U “xizmat orqali Allohga yaqinlashish” g‘oyasini ilgari surgan.
• Shogirdlariga tasavvufiy kamolotga yetishish uchun shunchaki ibodat qilish emas, balki halol mehnat ham qilish lozimligini uqtirgan.

3. Ibn Arabi va Abdulxoliq G‘ijduvoniy an’analari davomchisi
• U o‘z ta’limotini Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy tomonidan asos solingan “Xoja-yu Xidoyat” sulsiyasi an’analari asosida rivojlantirgan.
• Ibn Arabining vahdati vujud (borliqning yagona manbai Alloh ekanligi) tushunchasini o‘ziga xos tarzda talqin qilgan.

4. Buxoro – Naqshbandiylar markazi
• Uning qabri hozirda Buxorodagi eng muhim ziyoratgohlardan biri hisoblanadi.
• Naqshbandiylik O‘zbekiston, Turkiya, Hindiston, Eron, Malayziya va boshqa ko‘plab mamlakatlarga tarqalgan.

5. Uning 11 ta asosiy tamoyili

Uning asosiy falsafasi 11 ta qoidaga asoslangan:
1. Hush dar dam (har nafasda Allohni zikr qilish)
2. Nazarg bar qadam (har qadamda hushyor bo‘lish)
3. Safar dar vatan (ruhiy sayohat qilish)
4. Xilvat dar anjuman (odamlar orasida bo‘lsa ham, Alloh bilan bo‘lish)
5. Yod kard (zikrni doimiy bajarish)
6. Boz gasht (zikrga qaytish)
7. Nigoh dosht (qalbni pok tutish)
8. Yod dosht (Allohni unutmaslik)
9. Vuquf zamani (vaqtning qadriga yetish)
10. Vuqufi adadi (zikrni hisob bilan bajarish)
11. Vuqufi qalbi (qalbni Allohga bog‘lash)

6. Uning muridlari va tasavvufga ta’siri
• Uning shogirdlari orasida ko‘plab buyuk olimlar bo‘lgan.
• Naqshbandiya tariqati keyinchalik Hindiston, Turkiya, Eronga keng tarqalib, buyuk olimlar – Imom Rabbani, Ahmad Yassaviy, Mujaddidiya oqimi vakillari tomonidan rivojlantirilgan.

Hoja Bahovuddin Naqshband islomiy ruhiyat va ma’naviyatni mukammal yoritgan shaxs bo‘lib, uning falsafasi va tariqati hozirga qadar dunyo bo‘ylab millionlab insonlarning hayotiga ta’sir qilmoqda.

Ahmad Donish (1827–1897) – o‘zbek ma’rifatparvari, tarixchi, faylasuf va diplomat bo‘lib, Buxoro amirligida yashab ijod qilgan. Uning ilmiy va ijtimoiy qarashlari o‘z zamonasida juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan.

1. Uning asl ismi va taxallusi

Ahmad Donishning to‘liq ismi Ahmad ibn Mir Nosir bo‘lib, “Donish” taxallusi fors tilida “donishmand” (olim, bilimdon) ma’nosini anglatadi. U ilm-fan va ma’rifatga bo‘lgan chuqur e’tiqodi sababli shunday nom olgan.

2. Buxoro amirligi elchisi sifatida xizmat qilgan

Ahmad Donish Buxoro amiri Nasrullohxon (1826–1860) va Muzaffarxon (1860–1885) davrida davlat xizmatida bo‘lib, Rossiya imperiyasiga bir necha diplomatik elchilik safarlarida qatnashgan. Uning 1857, 1869 va 1874-yillardagi Rossiyaga elchilik safari Buxoro-Rossiya munosabatlarida muhim o‘rin tutgan.

3. Islohot tarafdori bo‘lgan

Ahmad Donish Buxoro amirligidagi eskirgan siyosiy tuzum va jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni keskin tanqid qilgan. U davlat boshqaruvi, sud-huquq tizimi, soliq yig‘ish usullari kabi sohalarda islohotlar zarurligini ilgari surgan.

4. Ilmiy ishlari va asarlari

U bir qancha ilmiy va falsafiy asarlar yozgan. Eng mashhurlari:
• “Navodir-ul-vaqoye” (Nodir voqealar) – tarixiy va ijtimoiy-falsafiy risola bo‘lib, unda Buxoro amirligidagi siyosiy va ijtimoiy muammolar haqida yozilgan.
• “Risola dar ilmi hay’at” – astronomiya va kosmografiya haqidagi asar bo‘lib, unda o‘sha davrdagi olimlarning astronomiyaga oid qarashlari jamlangan.
• “Qoidai jahon” – ijtimoiy hayot, davlat boshqaruvi va siyosatga oid fikrlarini bayon qilgan.

5. Buxoroning ilmiy va madaniy hayotiga ta’siri

Ahmad Donish o‘z davrining ilg‘or ziyolilaridan biri bo‘lib, u faqatgina kitoblar yozish bilan cheklanmay, atrofidagi ziyolilarni ma’rifat va islohot g‘oyalariga qiziqtirishga harakat qilgan. Uning fikrlari keyinchalik jadidchilik harakatiga ham ta’sir ko‘rsatgan.

6. Matematika va astronomiya bilan shug‘ullangan

Ahmad Donish faqat tarix va falsafa emas, balki matematika va astronomiya bilan ham shug‘ullangan. U Yevropa va islom olami ilm-fani bilan tanish bo‘lib, G‘arb va Sharq ilmlarini qiyosiy o‘rgangan. Uning astronomiyaga oid asarlari Buxoro madrasalarida ilmiy manba sifatida foydalanilgan.

7. Buxoro amirligi tomonidan siqib chiqarilgan

Uning islohotchilik va tanqidiy qarashlari hukumat vakillariga yoqmaganligi sababli, hayotining oxirgi yillarida davlat ishlaridan chetlatilgan. Shunga qaramay, u ilmiy faoliyatini davom ettirgan va o‘z atrofidagi yoshlarga ta’lim berishni davom ettirgan.

8. Uning fikrlari keyinchalik jadidlar harakatiga ta’sir ko‘rsatgan

Ahmad Donishning islohotchilik qarashlari keyinchalik XX asr boshlaridagi jadidchilik harakati vakillariga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Uning Buxorodagi eskirgan tuzum va bilim tizimi haqidagi tanqidiy qarashlari jadidlarning maqsadlariga mos kelgan.

9. Uning merosi hozir ham o‘rganilmoqda

Bugungi kunda Ahmad Donishning ilmiy va falsafiy merosi o‘rganilib, uning asarlari chop etilgan. O‘zbekiston va Tojikistonda uning nomi bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.

10. Xotira va hurmat
O‘zbekistonda uning ilmiy merosiga katta e’tibor berilib, adabiyot va tarixshunoslik doiralarida uning asarlari tahlil qilinmoqda.

Ahmad Donish o‘z davrining ilg‘or ziyolisi, islohotchisi va bilimdoni bo‘lib, uning g‘oyalari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.

Zamaxshariy (1075–1144) haqida ma’lumotlar:

1. Ismi va tahalluslari

To‘liq ismi: Mahmud ibn Umar az-Zamaxshariy.
Unga “Jarulloh” (Allohning qo‘shnisi) laqabi berilgan, chunki uzoq vaqt Makka shahrida yashagan va ilmiy faoliyat olib borgan.

2. Ilm yo‘lidagi mashaqqatlar

Zamaxshariy yoshligida sovuq ob-havo tufayli oyog‘idan ayrilgan. Shunga qaramay, u ilm olishga bo‘lgan intilishi bilan mashhur bo‘ldi va turli shaharlarda sayohat qilib, bilim oldi.

3. Mashhur asarlari
• Al-Kashshof – Qur’on tafsiri bo‘lib, balog‘at va lug‘at nuqtayi nazaridan eng nufuzli tafsirlardan biri hisoblanadi.
• Asas al-balag‘a – arab tili lug‘ati va balog‘atga oid muhim asar.
• Muqaddimat al-adab – arab tilini o‘rganish uchun yozilgan muhim lug‘at kitobi.

4. Arab tili va adabiyotiga qo‘shgan hissasi

Zamaxshariy arab tili grammatikasi va balog‘at (rhetoric) bo‘yicha eng yuksak darajadagi olimlardan biri sanaladi. U o‘zining lug‘aviy va balog‘atga oid asarlari bilan arab tili ilmini rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan.

5. Munozaralarga ochiqligi

Zamaxshariy Mu’taziliy mazhabiga mansub bo‘lgan va bu borada boshqa ulamolar bilan ilmiy bahs-munozaralar olib borgan. Uning asarlari turli mazhab ulamolari tomonidan o‘rganilgan va muhokama qilingan.

6. Uning ta’siri

Uning asarlari islom dunyosida keng tarqalgan bo‘lib, keyingi davr ulamolari, jumladan, Ibn Taymiyya va Ibn Hajar al-Asqaloniy kabi olimlar ham uning fikrlarini tahlil qilganlar.

7. Hikmatli so‘zlari
• “Til — qalbning tarjimoni.”
• “Ilm izlashda bardavom bo‘l, zero, u senga hayot yo‘lini yoritadi.”
• “Dunyo ilmi bilan oxirat ilmini jamlagan kishi haqiqiy dono sanaladi.”

8. Zamaxshariyning vafoti va merosi

1144-yilda vafot etgan, biroq uning ilmiy merosi bugungi kungacha o‘rganilib kelinmoqda. Uning tafsirlari va lug‘at ilmidagi ishlari hozir ham arab tilini o‘rganayotganlar uchun bebaho manba hisoblanadi.

Nodirabegim

1. Uning to‘liq ismi va kelib chiqishi

Nodirabegimning to‘liq ismi Mohlaroyim Nodirabegim bo‘lib, u Temuriylar sulolasining vakili va Shoh Jahonning nabirasi edi. U Qo‘qon xoni Muhammad Umarxonning xotini bo‘lib, saroyda nafaqat hukmdor ayol, balki adabiy homiy sifatida ham faoliyat olib borgan.

2. Saroy madaniyati va adabiyot homiysi
- Nodirabegim Qo‘qon xonligi saroyida adabiyot, san’at va madaniyat rivojiga katta hissa qo‘shgan.
- U saroyda ilmiy va adabiy majlislar tashkil etgan, bu esa Qo‘qon adabiy muhitining gullab-yashnashiga xizmat qilgan.
- Mashhur shoirlar, jumladan, Uvaysiy, Muhammadrizo Ogahiy va Maxmur Nodirabegim himoyasi ostida ijod qilganlar.

3. Uvaysiy bilan do‘stligi
- Nodirabegim va Uvaysiy orasida ijodiy do‘stlik mavjud bo‘lib, ular bir-biriga she’r bag‘ishlashgan.
- Uvaysiy Nodirabegimni “Adolatli va mehribon ona” deb ta’riflagan.

4. Asarlarida ayollar mavqei haqida yozgan
- Nodirabegim o‘z she’rlarida ayollar huquqlari va ijtimoiy mavqeini aks ettirgan.
- Uning asarlarida ayolning sadoqatli, oqila, go‘zal va kuchli shaxsiyat sifatida tasvirlanishi kuzatiladi.
- U ayollarning ilm va adabiyotga oid bilimi oshishi kerakligini targ‘ib qilgan.

5. Nodirabegimning ijodi va mashhur asarlari
- “Devon” – U o‘z davrida mashhur she’riy to‘plam yaratgan bo‘lib, bu to‘plamda sevgi, sadoqat, hayot va ijtimoiy mavzular yoritilgan.
- Uning she’rlari lirizm, chuqur falsafiy mazmun va tasavvufiy yo‘nalish bilan ajralib turadi.

6. Mashhur iqtiboslari

“Olam ichra ko‘ngul birla qani hamdam topay,”
“Dilda ko‘p dardim bor, o‘zga emas, o‘zim bilgay.”

“Ishq bog‘ida gul bo‘lsam, visoling ila ochilay,”
“Vafosiz dunyoda umid bilan yashay.”

7. Uning hayoti fojiali yakunlangan
- Nodirabegimning hayoti siyosiy beqarorlik davriga to‘g‘ri kelgan.
- Muhammad Umarxon vafotidan keyin u saroydagi intrigalarga duch kelgan va o‘z farzandlarini himoya qilish uchun ko‘p qiyinchiliklarga duch kelgan.
- 1842-yilda Buxoro amiri Nasrullo tomonidan qatl etilgan, bu esa uning hayotining fojiali yakunlanishiga sabab bo‘lgan.

8. Uning o‘limidan keyin merosi saqlangan
- Nodirabegim vafotidan keyin ham uning ijodi unutilmagan.
- U o‘zbek adabiyotida ayol shoiralar orasida muhim o‘rin egallaydi.
- Hozirda uning hayoti va ijodi bo‘yicha tadqiqotlar davom etmoqda, uning nomiga bag‘ishlangan ilmiy anjumanlar o‘tkazilmoqda.

Jaloliddin Manguberdi – Sher Yurakli Sarkarda

1. Jaloliddin Manguberdi kim edi?

Jaloliddin Manguberdi (1198–1231) – Xorazmshohlar davlatining so‘nggi hukmdorlaridan biri bo‘lib, Chingizxon bosqiniga qarshi kurashgan afsonaviy sarkarda. U Otasi – Alouddin Muhammad Xorazmshoh vafotidan keyin, 1220 yilda Xorazmshohlar taxtiga o‘tirgan.

2. Mug‘ullarga qarshi jasoratli kurash

Jaloliddin Manguberdi mug‘ullar bosqiniga qarshi eng qattiq qarshilik ko‘rsatgan turkiy sarkardalardan biri edi.

📌 Amudaryo jangidan keyin Chingizxon Jaloliddinga hurmat bajargan 1221 yilda Amudaryo hududida u Chingizxon armiyasiga qarshi ulkan g‘alaba qozondi. Bu jangda Chingizxon o‘zining biror bir dushmani bunchalik qattiq qarshilik ko‘rsatmaganini tan olib, uning jasoratini e’tirof etgan.

📌 Hindistonga qochishi va g‘aznaviylar hududidagi janglar
Jaloliddin bu jangdan keyin Hindistonga qochib, u yerda o‘z qo‘shinini tiklashga urinish bilan birga, Gʻazna va Panjob hududlarida mug‘ullarga qarshi kurashni davom ettirgan.

3. Turkiy xalqlarni birlashtirish urinishlari

Jaloliddin mug‘ullarga qarshi kurashish uchun Turkiy davlatlarni birlashtirishga harakat qilgan.

📌 Ozarbayjon, Armaniston va Eron hududlarida davlat tikladi
Jaloliddin Kavkazga o‘tib, Ozarbayjon va Eron hududlarini mug‘ullardan ozod qildi va u yerda o‘z hukmrohligini o‘rnatdi.

📌 Abubakr Bag‘dad xalifasi bilan muzokara o‘tkazgan
Jaloliddin Bag‘dod xalifasi Abubakr al-Mustansir bilan mug‘ullarga qarshi ittifoq tuzishni rejalashtirgan, ammo xalifa uning taklifini qabul qilmagan.

4. Jaloliddinning o‘limi va davlatining qulashi

📌 Jaloliddin Manguberdi 1231 yilda o‘ldirilgan
U 1231 yili Kurdiston hududida hokimiyat uchun kurashayotgan kurdlar tomonidan hiyla bilan o‘ldirilgan.

📌 Mug‘ullar va boshqa dushmanlar undan juda qo‘rqqan
Jaloliddin o‘lgandan so‘ng, mug‘ullar uning o‘limidan xursand bo‘lib, hatto Chingizxon ham u haqida “Eng qiyin dushmanim” deb aytgan.

Qiziq faktlar

✅ Jaloliddin Manguberdi Amudaryoni ot bilan kechib o‘tgan birinchi qo‘mondon hisoblanadi.
✅ Mug‘ullarning boshqa hech bir dushmani unchalik kuchli qarshilik ko‘rsatmagan.
✅ O‘rta Osiyo, Kavkaz, Ozarbayjon, Eron va Hindiston hududlarida 10 yil davomida hukmronlik qilgan.
✅ Ko‘pgina tarixchilar uni Temurdan oldingi eng buyuk turkiy sarkarda deb hisoblaydilar.

Xulosa

Jaloliddin Manguberdi nafaqat mug‘ullarga qarshi jasoratli sarkarda, balki turkiy davlatlarni birlashtirishga intilgan yirik siyosiy shaxsiyat edi. Uning janglari va qoldirgan merosi bugungi kunda ham Turkiy dunyosi tarixida muhim o‘rin tutadi.

“Birlashgan turkiy xalqlargina buyuk g‘alabalar qozonishi mumkin!” – bu Jaloliddin Manguberdi kurashgan eng muhim g‘oyalardan biri edi.

Эгей денгизи – Туркия ва Греция ўртасида жойлашган, муҳим стратегик аҳамиятга эга денгиздир. У Ўрта ер денгизининг бир қисми бўлиб, шимолда Дарданеллар бўғози орқали Мармара денгизи ва Босфор бўғози орқали Қора денгизга туташади.

Эгей денгизининг географик хусусиятлари:
- Узунлиги тахминан 600 км, кенглиги эса 400 км.
- Унда жуда кўп сонли ороллар жойлашган бўлиб, уларнинг кўпчилиги Греция ҳудудига тегишли.
- Энг машҳур ороллар: Крит, Родос, Лесбос, Кос, Самос.
- Туркия соҳилларидаги муҳим шаҳарлар: Измир, Бодрум, Чанаккале, Кушадасы.

IMOM BUXORIY SIYRATI

Maʼlumki, hozirgi kunda dunyo miqyosida islom dini nufuzi ortib bormoqda. Qurʼoni karimni oʻrganish va unga amal qilish musulmonlar kundalik hayotida yanada mustahkam qaror topmoqda. Bu esa dunyodagi ayrim dinimiz dushmanlariga yoqmasligi tabiiy. Shu sababdan muqaddas dinimizga tosh otuvchilar ham koʻpaymoqda. Ayniqsa, dinimiz taraqqiyotiga ulkan hissa qoʻshgan allomalar haqida turli uydirma gaplar tarqatish, odamlar ongida salbiy fikr uygʻotish harakatlari koʻpaydi.
Islom dinining muqaddas kitobi Qurʼoni karimdan keyingi asosiy manba deb tan olingan “Al-Jomeʼ as-ahih” hadislar toʻplami muallifi, buyuk alloma Imom Buxoriy hazratlari nomiga qarata aytilayotgan tuhmat soʻzlar buning tasdigʻidir. Shu sababdan ham biz buyuk muhaddis bobomiz Imom Buxoriy hazratlarining nasl-nasablari va siyratlari haqida soʻz yuritishga qaror qildik.
Imom Buxoriy hazratlarining toʻliq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Abul Hasan Ismoil ibn Ibrohim ibn Mugʻiyra ibn Bardazbeh Joʻfiy Buxoriydir. U kishi hijriy 194 yil shavvol oyining 13 kunida (milodiy 810 yil 19 iyul) Buxoro shahrida Ismoil ibn Ibrohim xonadonida tavallud topdi[1]. 
 Imom Buxoriy hazratlarining nasl-nasabi haqida maʼlumot bergan tarixchilar u zotning uchinchi bobosi Bardazbehning ismini ayrimlar Ahnaf deb keltirganini qayd etgan. Odatda eng aqlli, dono va qoʻli ochiq kishilar Ahnaf deb atalgan. Bundan koʻrinadiki, Imom Buxoriy hazratlarining uchinchi bobosining haqiqiy ismi Bardazbeh boʻlsa-da, u zot oqil va zukko boʻlganidan Ahnaf laqabi bilan ham atalgan. Ammo u kishi majusiy otashparast boʻlgan.
Imom Buxoriyning ikkinchi bobosi Mugʻiyra (Bardazbehning oʻgʻli) Buxoro hokimi Yamon Juʼfiyning qoʻlida islom dinini qabul qilgan. Shuning uchun Mugʻiyra va uning avlodlariga “Juʼfiy” nisbasi ham qoʻshib aytilgan. U kishining tavallud topgan joyi Buxoro boʻlgani uchun “al-Buxoriy – Buxorolik” deyiladi.
Imom Buxoriyning birinchi bobosi (Mugʻiyraning oʻgʻli) Ibrohim boʻlib, u zot haqida tarixiy manbalarda juda kam maʼlumotlar saqlanib qolgan. Ushbu maʼlumotlarda otasi Mugʻiyraning nomiga qoʻshilib Abu Ibrohim Mugʻiyra ibn Bardazbeh yoki Ismoilnikiga qoʻshilib Ismoil ibn Ibrohim deb keltirilgan.
Imom Buxoriy hazratlarining otasi Ismoil ibn Ibrohimning kunyasi Abul Hasan boʻlgan. U zot parhezkor ulamolardan boʻlib, Imom Buxoriy “Tarixul Kabir” kitobida ayrim maʼlumotlarni berib oʻtgan. Xususan, ushbu asarda otasi haqida: “U Hammod ibn Zaydni koʻrgan va ibn Muborak bilan ikki qoʻllab koʻrishgan”, deb keltirgan. U zot Paygʻambarimiz (s.a.v)ning xizmatlarida boʻlgan Molik ibn Anasdan dars olgan, Solih ibn Muborak, Abu Muoviya va boshqalardan rivoyat qilgan shaxs edi. Shu bilan birga, buyuk muhaddisning otasi Ahmad ibn Hafs, Yahyo ibn Jaʼfar Poykandiy va boshqalarga ustoz edi.
Imom Buxoriyning kichiklik paytlarida otasi vafot etib, yetim qoldi va akasi Ahmad bilan onasining tarbiyasida voyaga yetadi. U zotning bolalik yillarida asosan ilm oʻrganish bilan band boʻladi.
Xatib oʻz sanadi bilan qilgan rivoyatda Abu Jaʼfar Muhammad ibn Abu Hotim Varroq quyidagilarni aytadi: “Bir kuni Abu Abdullohdan: Ilmga tashnaligingiz qachon boshlandi?” – deb soʻradim. “Maktabda ekanimdayoq menga hadis yodlash ilhomi berildi”, – dedilar. Men yana: “Oʻshanda necha yoshda edingiz?” – deb soʻradim. Aytdilar: “Oʻn yoki undan kichikroq yoshda edim. Oʻn yoshdan soʻng boshlangʻich maktabdan chiqdim. Ustoz Doxiliy va boshqalarning saboqlariga qatnay boshladim. Bir kuni Doxiliy bizga hadis oʻqib berayotganlarida “Sufyon Abu Zubayrdan, u Ibrohimdan”, – degan sanadni aytdilar. Men u kishiga: “Abu Zubayr Ibrohimdan rivoyat qilmagan”, dedim. Shunda meni jerkib berdilar. U kishiga: “Asl manbaga qarang”, dedim. Uyga kirib kitoblariga qarab chiqdilar va mendan: “Aytganing toʻgʻri ekan, ey bola. Buni qanday bilding?” deb soʻradilar. Men: “Ibrohimdan Abu Zubayr emas, Zubayr ibn Adiy rivoyat qilganlar”, dedim. Mendan qalamni olib kitobdagi xatoni tuzatib qoʻydilar. “U kishining xatolarini tuzatganingizda necha yoshda edingiz?”, deb soʻralganda, Abu Abdulloh: “Oʻn bir yoshda edim.

Oʻn olti yoshga yetganimda Ibn Muborak va Vakiʼning kitoblarini yodladim. Ularning hadis toʻgʻrisida yozgan soʻzlarini bilar edim. Oʻsha vaqtda onam va akam Ahmad bilan Makkaga bordik. Haj qilib boʻlganimizdan soʻng akam onamni olib qaytdilar. Men hadis ilmini oʻrganish uchun qoldim”, deb javob berdilar”[2].
Imom Buxoriy oʻzining kuchli xotirasi bilan alohida ajralib turar edi. Bu haqda Muhammad ibn Abu Hotim Varroq shunday deganlar: “Hoshid ibn Ismoil va yana bir kishining: “Abu Abdulloh Buxoriy yigitlik chogʻlari biz bilan birga Basra shayxlarining darslariga qatnar edilar. Bir necha kun oʻtsa-da biror narsa yozmadilar. U kishidan: “Sen biz bilan qatnaysan-u, lekin hech narsa yozmaysan, nima qilasan oʻzi?”, deb soʻrardik. Oradan oʻn olti kun oʻtgach, bizga: “Sizlar bu savolni menga bir necha bor berdingizlar. Nima qilishim haqida koʻp soʻradingizlar. Yozganlaringizni menga koʻrsatingizlarchi”, dedilar. Biz yozganlarimizni u kishiga koʻrsatdik. Yozgan hadislarimiz oʻn besh mingdan ortiq boʻlgan ekan. U kishi shuncha hadisni yoddan aytib berdilar. Hatto biz u kishidan xatolarimizni tuzatib oldik. Soʻngra: “Sizlar mening vaqtini bekorga oʻtkazib, borib-kelyapti deb oʻylayapsizlarmi?!” dedilar. Oʻshanda u kishiga hech kim tenglasha olmasligini bilganmiz”, deganlarini eshitdim”.  
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, Imom Buxoriy hazratlarining nasl-nasabi ilmli, ziyoli, oqkoʻngil va dinimiz mohiyatini chuqur anglagan insonlar edi. Buyuk muhaddis yoshligidanoq hadis ilmini oʻrgandi, uni yod oldi. Keyinchalik oʻz bilimini oshirish uchun oʻsha davrning yirik ilm markazlariga safar qildi. Safar chogʻlaridayoq u zot oʻzining aql zakovati va kuchli xotirasi bilan odamlarni hayratga soldi.
Buyuk muhaddis haqidagi bunday maʼlumotlar yuqorida keltirilganidek, uning manziliga tuhmat soʻzlarni tarqatish orqali dinimiz barqarorligiga rahna soluvchi va musulmonlar birligiga putur yetkazishni istovchi kimsalarga kuchli raddiyadir. Bunday maʼlumotlarni yoshlarga yetkazish va ularning bu boradagi bilimini oshirish har qachongidan koʻra muhimdir.


[1] Imom Buxoriy taʼrifi. – Samarqand: Imom Buxoriy xalqaro markaz nashriyoti, 2019. – B. 14.
[2] Shamsuddin Zahabiy. Mashhur daholar siyrati. – T.: Sharq, 2015. – B. 55.


Jonibek JUMAYEV,
Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi ilmiy xodimi

Aslida bunday yanglish tasavvur Yusuf Xos Hojibning hayotiy zukkoligi, ijtimoiy aqli, tadbirkorligini noto‘g‘ri talqin qilish oqibatidir. «Qutadg‘u bilig» kitobi avom xalq uchun emas, birinchi navbatda, xoqon va beklar, ya’ni yurtning hukmdorlari uchun atab yozilgandir. Turkiy sulolalar bugun islom mintaqasida hukmfarmo bo‘lib kelayotgan bir paytda, ijtimoiy jihatdan «Shohnoma»dan ko‘ra «qutadg‘u bilig», ya’ni «Hukmdorlar adabnomasi» ko‘proq zarur va bu kitob aynan turkiy tilda yozilmog‘i kerak edi. Yusuf Xos Hojib ushbu ijtimoiy zaruratni vaqtida anglab yetdi; unga yuksak saviyada javob bera oldi. Uning asarini turkiy hukmdorlar qay darajada o‘qidi va o‘zlashtirdi, bu boshqa masala. Abu Ali Hasan Xorunxon uni yaxshi qabul qilgani, shoirni munosib taqdirlagani Kuntug‘di va Oyto‘ldi timsollari hayotiy haqiqatga ancha muvofiq kelganini ko‘rsatadi. O‘sha davr ijtimoiy, axloqiy voqeligining juda ko‘p, xilma-xil jihatlari asar mazmuniga singdirilgan. Ayniqsa, quntug‘di va O‘gdulmish suhbatlariga bag‘ishlangan 15—25-boblar, O‘gdulmish va O‘zg‘urmish suhbatiga oid 31-53-boblar davrning barcha ijtimoiy toifalari (beklar, sipohiylar, saroy ayonlari — vazir, hojib, xazinachi, lashkarboshilar, elchilar, kotiblar, sayyidlar, shoirlar, munajjimlar, olimlar, tabiblar, dehqonlar, savdogarlar, chorvadorlar, hunarmandlar, kambag‘allar — barcha-barchasining) ahvol-ruhiyati, jamiyatdagi o‘rni, fe’l-atvori haqida mufassal tasavvur beradi, ularga hukmdor va davlat ayonlarining adolatli munosabati qanday bo‘lishi kerakligini tushuntiradi. Yusuf Xos Hojib jamiyatni tubdan o‘zgartirishni emas, muvofiqlashtirish, uyg‘unlashtirish, takomil baxsh etishni maqsad qilib qo‘yadi. Chunki XI asr islom jamiyatining shakllanib, yuksalib kelayotgan davri bo‘lib, unda takomillashtirish takliflari o‘rinli edi. «Qutadg‘u bilig»ning badiiyligi juda yuqori. Undagi har bir qirra, voqealardagi hayotiylik va shoir xayoli o‘zaro nihoyatda uyg‘un. Shoirning tasvirlari yorqin, tili nihoyatda shirali, mazmunga boy. Islom mintaqa she’riyatining eng asosiy uslubi xususiyati — har bir baytning mustaqil tasviriy, timsoliy birlik darajasiga ko‘tarilish talabi Yusuf tomonidan to‘la his qilingan va amalga tadbiq etilgan. Uning juda ko‘p baytlari hikmatli so‘z (aforizm) darajasiga ko‘tarilgan. Har bir bayt tugal tasvir (yaxlit obraz) beradi. Asar tavhid yoki yagona Alloh hamdi bilan boshlanadi. 32 baytli bu bobda islomning bosh tushunchasi har taraflama tavsiflab berilgan. Xullas, turkiy tilda yaratilgan bu buyuk asar mintaqa adabiyoti rivojining birinchi bosqichi uchun ma’lum ma’noda yakunlovchi asar bo‘ldi. Bu bosqichning o‘ziga xos ikki jihatini qayd etib o‘tmoq kerak. Birinchidan, bu davrda ilm-fan va yozma badiiy adabiyot asosan turli hukmdorlar saroyi qoshida, ular homiyligida rivoj olib, gullab-yashnadi. Agar Abbosiy xalifalar saroyida arab tilidagi she’riyat, Somoniy va g‘aznaviylar huzurida fors tilidagi adabiyot panoh topgan bo‘lsa, qoraxoniylar dargohida turkiy she’riyatning buyuk namunasi dunyoga keddi.
Ikkinchidan, bu adabiyotning o‘ziga xos tomoni ma’rifatchilik edi. Nafaqat adabiyot, balki bu davrning butun ma’naviyatida yetakchi ruhni aqlga tayanish, bilimga chorlash, ijtimoiy adolat, marg‘ub axloqni aql, zakovat kuchi bilan o‘rnatishga ishonch tashkil qilar edi. Bu adabiyot birinchi navbatda hukmdor tabaqaga, beklar, zodagonlarga mo‘ljallangan va o‘shalarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishni maqsad qilgan edi.

Ikkinchi va uchinchi bosqich orasida bob sarlavhalari ro‘yxati (fihristi abvob) berilgan.
Asosiy qism — doston mavzui 68 bobda rivojlanadi. Undagi sarlavhalar hisobiga, agar ishtirok etuvchilarning savol-javoblarini ham kiritsak — 174 sarlavha ostida berilgan. Umumiy hajmi — 5896 bayt. Xotima qismi — 2 qasida va masnaviy bobdan iborat bo‘lib, oxirgi masnaviy bob mazmunigina ma’lum darajada dostonga aloqadordir. Muqaddimaning faqat uchinchi bosqichi (II bobdan iborat) bevosita doston tarkibiga uyg‘unlashgan. Oldingi ikki bosqich esa qayta tahrirda kitob haqida umumiy tasavvur hosil qilish uchun atayin nasr va nazmda ilova qilingandir. Shu sababli ular boblar nomlanishi ro‘yxatidan ham ilgari berilgan. Asosiy qism oxirida (6261—6286-baytlar) shoir kitobning yozilish yili, nima maqsadda yozilgani, o‘quvchiga murojaat, Allohga munojot, Payg‘ambar va chohoryorlarga salomlar bilan asarni xotimalaydi va alohida xotima qismga hojat qoldirmaydi. Ammo bundan so‘ng yana 2 qasida (Yigitlikka achinib, qariliqdan shikoyat qilish — 44 bayt va zamon buzuqligi, do‘stlar jafosidan yozg‘irish — 40 bayt) qo‘shilib, yana 1 masnaviy bobda muallif o‘ziga o‘zi nasihat qiladi (37 bayt), asarning turkcha yozilganligi, tugallanish sanasi, yana munojot va salomlar qaytariladi. Shulardan bilinadiki, xotima qismiga ham 2 qasida qo‘shilib, qayta tahrir qilingan paytda yozilgan. Asosiy qism mazmuni va mundarijasiga ko‘ra «qutadg‘u bilig» dostoni mintaqa adabiyotining birinchi bosqichida yaratilgan turkiy tildagi islom ma’naviyatining badiiy-falsafiy, ijtimoiy-axloqiy qomusi deb baralla ta’riflasak arziydi. Uningdek ulug‘ yaxlit kitob al-Buxoriyning «Jome’ as-sahih» idan keyin arab va fors tillarida ham yaratilmagan edi. VIII—IX asrlarda Abdulhamid al-Kotib, Ibn al-Muqaffa (720-756), Adib Ahmad Yugnakiy, al-Johiz (775—868) kabi yirik adiblar tomonidan asos solingan adab ilmi, Abu Nasr al-Forobiyning ijtimoiy-axloqiy falsafasi, «Shohnoma» va turk xoqonlarining yodnomalari, mintaqa xalqlarining boy ma’naviy merosi bu asar mag‘ziga singdirilgan. Eng asosiysi, bu kitob islom mintaqa ma’naviyatining qomusi bo‘ldi. Firdavsiy «Shohnoma»si mintaqa xalqlarining o‘tmish tarixini badiiy aks ettirsa, Yusuf Xos Hojib asari uning yangi davrdagi holatini badiiy tafakkur qonuniyatlari asosida mujassam etdi. Muallif o‘z asarini «Shohnomayi turkiy» deb shuhrat topganini aytadi, bu qiyos shu ma’noda to‘g‘riki, o‘tmishda mintaqa eroniy hukmdorlar — Kayoniy va Sosoniylar hukmida bo‘lgan bo‘lsa, Yusuf davrida Sosoniylar mulki turkiy hukmdorlar qo‘liga o‘tgan edi. Balasog‘undan Bag‘dodgacha turkiy sulolalar hukm surar edilar. Shu sababli endi sulolalar tarixi emas, davlat boshqarish odobi muhim edi. Asarning yana boshqa shuhrat topgan nomlari «Adab ul-Muluk» («Hukmdorlar odobi») va «Oyin ul-mamlakat» («Mamlakatni idora etish qoidalari») xuddi shu jihatni aks ettirar edi.
Doston mazmuni shoir tasavvuridagi shunday bir badiiy olamni aks ettiradiki, uning asosiy qahramonlari 4 timsoldan tashkil topgan. Birinchisi, Adolat — u bosh hukmdor, uning nomi Kuntug‘di, u quyoshdek barchaga barobar nur taratadi. Ikkinchisi, Davlat — turkiyda qut, u bosh vazir, uning ismi Oyto‘ldi. Qut yoki Davlat ichki mazmuniy tushuncha bo‘lib, Boylik, Baraka, Omad, Baxt, qudrat ma’nolarini o‘zida jamlagan, hukmdorning tayanchi, uning be-liga quvvat, qo‘ziga nur, mulkiga farovonlik baxsh etuvchi bosh mas-lahatchi va nozir. Ammo Oyto‘ldining umri foniy, Davlat, Baxt, Omad degan narsalar poydor emas, osmondagi Oy singari goh to‘lib balqiydi, goh Hilol singari noziklashib, quvvatdan ketadi, orada ko‘rinmay qolishi ham mumkin. Oyto‘ldi asar davomida xastalanib vafot etadi. Ammo uning vorisi, o‘g‘li O‘gdulmish uning o‘rinbosari, hukmdorning yaqin maslahatchisi bo‘lib qoladi. O‘gdulmish Aql va Bilim ramzi. Agar Boylik, Omad, Baxt o‘tkinchi bo‘lsa, kishi qo‘lida doimiy turmasa, Aql va Bilim ularning o‘rnini bosa oladi. Asli asarning bosh qahramoni O‘gdulmish, ya’ni Aql va Bilimdir. Shu sababli kitobning asl nomi ham «qutadg‘u bilig» («Baxtga eltuvchi bilim»).

Baxt, qut-baraka, omad, qudrat manbai bo‘lmish bilim bilan bog‘liqdir. Asardagi to‘rtinchi timsol — qanoat. Agar insonda, jamiyatda qanoat bo‘lmasa, uning barcha xosiyati bir pul, oqibati ayanchlidir. qanoatning ismi O‘zg‘urmish bo‘lib, u Oyto‘ldining, ya’ni Baxt va Davlatning, O‘gdulmishning, ya’ni Aql va Bilimning qarindoshidir. Ammo Oyto‘ldi qarindoshini eslamaydi. Baxt va Omad qanoatni xotirga keltirmaydi. Hukmdorga (Elig deb ataydi Yusuf hukmdorni) Uzg‘urmish qarindoshi haqida O‘gdulmish eslatadi, ya’ni Adolat Aql yordamida qanoatdan xabar topadi va uning suhbatini istaydi. Asar oxirida O‘zg‘urmish ham xastalanib vafot etadi, quntug‘di va O‘gdulmish, ya’ni Adolat va uning bosh maslahatchisi Aql qoladilar. Bular islom ma’naviyatining bosh timsollari edi. «qutadg‘u bilig»ning ayricha ahamiyati ana shunda. Ammo asar mavhum timsollar va ramzlardan iborat emas. Asar qahramonlari jonli shaxslar — Elig — Kuntug‘di — adolatli, insofli hukmdor, Oyto‘ldi — donishmand, tadbirli, tarjibali alloma, murakkab xarakterli shaxs, yurt, jamiyatga foydasi tegishini o‘ylab poytaxtga keladi va musofirparvar Ko‘salish yordamida Eligning Xos Hojibi Ersig bilan tanishib, u tufayli Kuntug‘di saroyiga kirib boradi. Elig bilan tanishadi. Elig va Oyto‘ldi orasida ko‘p suhbatlar bo‘lib o‘tadi. Ular bir-birining botiniy qiyofasi, fe’l-atvorlarini yaxshi o‘rganib, asta-sekin umumiy til topishadi, orada ba’zi ginaxonliklar ham bo‘lib o‘tadi. Oyto‘ldining xastaligi va o‘limi, unga Elig va O‘gdul-mishning qayg‘urishi, hamdardligi juda tabiiy, hayotiy kechinma-larda tasvirlanadi. O‘gdulmish Aql timsoli bo‘lgani bilan, u avval o‘zini yosh yigitlarga xos tutadi.Elig unga qancha pand-nasihatlar beradi, tarbiyalaydi. Keyingi O‘zg‘urmish bilan bo‘lgan suhbatlar ta’sirida ham O‘gdulmishning ongi o‘zgarib, rivojlanib boradi. U ma’lum vaqt O‘zg‘urmish ta’sirida tavba-tazarruga berilib, moddiy dunyo tashvishlaridan o‘zini olib qochmoqchi bo‘ladi, ammo O‘zg‘urmish va Kunto‘ldilar yana uni bu niyatdan qaytaradilar, el-yurt tashvishi bilan yashashga undaydilar. Shoir Aql va Bilimni el-yurt, xalq farovonligi yo‘lida xizmat ettirish eng asosiy burch deb hisoblaydi. Aql avvalo Adolatga himoyachi va maslahatgo‘y bo‘lmog‘i talab etiladi. O‘zg‘urmish shaxsi tarkidunyo etgan, zohidlik va taqvoni yashash tarziga aylantirgan so‘fiylarni eslatadi. Yusuf Xos Hojib tasavvuf g‘oyalari, amaliyotidan chuqur xabardor ekanligini ushbu qahramoni tavsifida ayon etgan. Tasavvuf, taqvo, zohidlik va faqir shoir nazdida avvalo qanoatning timsoli, yorqin namoyondasidir. qanoat Oqibatni o‘ylash bilan bo‘ladi, u insonga Ofiyat (ruhiy osoyishtalik, qoniqish) keltiradi. Adolat qanoatsiz bo‘lmaydi. Hukmdor so‘fiyning, zohidning suhbatidan bahramand bo‘lib turishi kerak. So‘fiy hukmdorni qidirib kelmaydi, hukmdor uni o‘zi qidirishi, suhbatiga intiq bo‘lishi kerak. Kuntug‘di, Ugdulmishni O‘zg‘urmishga maktub bilan uch marta jo‘natadi. Shoir fikricha, agar hukmdor e’tibor ko‘rsatsa va mayl bildirsa, so‘fiy ham suhbatdan bosh tortmasligi kerak.
Albatta, zohid O‘zg‘urmish saroy ayoniga aylanmaydi, u ma’lum vakt Elig bilan fikr almashib, yana o‘z kulbasiga qaytib ketadi, hayot tarzini o‘zgartirmaydi. Yusuf Xos Hojib tasavvuf g‘oyalariga, haqiqiy taqvo egalariga yuksak ehtirom bilan qaraydi, ammo jamiyat, xalq baxti uchun, Adolat tantanasi uchun o‘z umrini bag‘ishlash uning bosh yo‘nalishi bo‘lib qoladi. Uning suyukli qahramoni O‘gdulmish — Aql va Bilim egasi, umrini Adolat xizmatiga bag‘ishlagan shaxsdir. «Qutadg‘u bilig» qahramonlari faqat to‘rt kishi emas, uning asari badiiy umumlashmalarni hayotdan uzib aks ettirgan deb bo‘lmaydi. Doston hayot haqiqatlari bilan to‘lug‘dir. Unda o‘sha davr turmushining barcha qirralari, ikir-chikiri, ziddiyatlari o‘z ifodasini topgan. Yusuf Xos Hojib o‘zining yuksak o‘y-xayollarini ajoyib timsollarda ifodalar ekan, hayotdan bir zum uzilmaydi, davr ziddiyatlaridan ko‘z yummaydi, jamiyatdagi barcha tabaqa, toifalarga xos fazilat, qusurlar, ijtimoiy ahvolni anyaq idrok qiladi. Uni ba’zan feodal-saroy qarashlariga tobe qilib ko‘rsatishadi.

Yusuf Xos Hojib haqida

Yusuf Bolosog‘uniy Yettisuv o‘lkasidagi Kuzo‘rda (Balasog‘un) shahrida 1016-1018 yillar orasida dunyoga keladi. Bu davrda Yettisuv va Sharqiy Turkiston o‘lkalari turkiy qarluq qabilasidan chiqqan Qoraxoniylar sulolasi qo‘l ostida edi.
Bu sulola VI—IX asrlarda hukm surgan Buyuk Turk xoqonligining davomchilari bo‘lib, IX asr o‘rtalaridan davlatni boshqarib keldilar. X asr boshlarida Abdulkarim Sotuq Bug‘raxon (924—955) islom dinini qabul qildi va shu bilan turkiy elatlar ham uzil-kesil islom mintaqa madaniyatiga kelib qo‘shildilar. X asr oxiriga kelib, Somoniylar tanazzulga yuz tutgach, qoraxoniylar Movarounnahrni tugal egalladilar. Balasog‘un ushbu ulkan mamlakatning shimolidagi poytaxti edi.
Shoir haqida ma’lumotlar ko‘p emas. «qutadg‘u bilig» asarini 50 yoshlarda, hijriy 462 yili (1069/70) yozib tugatgan Yusuf o‘zi haqida asar muqaddimasida shunday ma’lumot beradi: «Bu kitobni tasnif qilig‘li Balasag‘un mavludlig‘ parqiz idisi er turur. Ammo bu kitobni Koshg‘arda tugal qilib, Mashriq maliki Tavg‘achxan uskinga kekurmish, malik ani ag‘irlab, ulug‘lab o‘z Xas Hojiblыqы anga bermish turur, aning uchun Yusuf Ulug‘ Xas Hojib teb atq javq yazilmish turur» (Bu kitobni tartib beruvchi Balasog‘unda tug‘ilgan, parqiz sohibi (sabr-qanoatli) kishidir. Ammo bu kitobni Koshg‘arda tugal qilib, Mashriq maliki Tavg‘achxon dargohiga keltiribdir. Malik uni yorlaqab, ulug‘lab o‘z (saroyida) Xos Hojiblik (lavozimini) beribdi. Shuning uchun Yusuf Ulug‘ Xos Hojib deb mashhur nomi tarqalibdi). Kitobda nomi tilga olingan xoqon Nasriddin Tavg‘ach ulug‘ Bug‘ro qoraxon Abu Ali Hasan Xorunxon binni Arslonxon bo‘lib, 1075-1103 yillar davomida qoraxoniylar davlatini boshqargan. «Qutadg‘u bilig» asari unga bag‘ishlangan paytda u Koshg‘arda Arslon-tegin To‘g‘rul qoraxoqon Mahmudxon (1059— 1075)ning o‘rtoq-qog‘oni sifatida hukm surardi (qoraxoniylar sulolasida shunday odat bo‘lib, Balasog‘un asosiy xoqon hukmdor bo‘lganda qoshg‘arda uning o‘rtoq-qog‘oni ish yuritardi).

Asar mazmuni, tili va uslubidan kelib chiqib aytish mumkinki, Yusuf Xos Hojib arab va fors tillarini mukammal bilgan, bu tillardagi diniy, ilmiy, badiiy adabiyot bilan chuqur tanish bo‘lgan. Bundan tashqari shoir qadim turk yozma adabiyoti, turkiy xalklar og‘zaki ijodini xam yaxshi bilgan, ular muhitida tarbiya olgan. Shoir turkiy elatlarning qadimiy qo‘shnilari xitoy, mo‘g‘ul, hind, eroniy xalqlar madaniyati, yunon falsafasi va boshqa o‘sha davr ma’naviy hayotining turli tomonlari haqida mukammal ma’lumot egasi bo‘lgan. Yusuf katta iste’dod sohibidir. O‘sha davr an’anasiga ko‘ra, u arab, fors tillarida ham she’r ijod qilgan bo‘lishi kerak, turkiy adabiy tilda, balki devon ham tuzgandir. Afsuski, bizgacha shoirning yagona dostonidan boshqa asari yetib kelmagan. Ammo aniq aytish mumkinki, hech qaysi ijodkor ilk ijodini 6,5 ming baytga yaqin yirik doston yozishdan boshlamaydi. Masalan, Amir Xisrav Dehlaviy birinchi yirik dostonini boshlaganda ikki devon tuzgan va ular tarkibida bir qator kichik masnaviylari bor edi. Biz Yusufning ijodiy yo‘li haqida ba’zi ma’lumotlarni dostonga tayanib olishimiz mumkin. Masalan, shoir kirish qismida yozadi:
Bu tug‘mish elindin chiqib borg‘oni,
Kitobni qo‘shubon tugal qilg‘oni.
(Tutilgan yurtidan chiqib borgani, kitobni jamlab tugal qilgani).
Ikkinchi satrdagi kitobni jamlab, tugal qilgani haqidagi ma’lumot, uning ba’zi qismlari oldinroq alohida asar sifatida yozib, mashq qilingan bo‘lishi mumkinligidan darak beradi. Masnaviy janrida yozilgan asar tarkibida vazn va qofiyalash usuliga ko‘ra undan farq qiluvchi ikki alohida qasida va 200 dan oshiq to‘rtlik mavjud bo‘lishi ham behuda emas. Biz bu asarning tarkibiy qurilishidan kelib chiqib, uni shoir bir necha marta tahrirdan o‘tkazgan bo‘lishi kerak deb, o‘ylaymiz. Olimlar ham bu haqda xilma-xil taxminlar qilib kelishadi. Hozir bizning qo‘limizga yetib kelgani oxirgi taxrir va xoqonga taqdim etilgan nusxadir. Bu nusxa tarkibi quyidagicha:
Uch bosqich muqaddima:
1. Nasriy muqaddima (38 satr);
2. She’riy muqaddima (77 bayt);
3. Muqaddimaviy boblar (II bob, 390 bayt).

Yusuf Xos Hojib – o‘zbek va turk-islom madaniyati tarixida alohida o‘rin tutuvchi shoir, mutafakkir va davlat arbobi. Uning “Qutadғu bilig” (Baxt-saodat ilmi) asari – o‘rta asr turkiy adabiyotining durdonalaridan biri hisoblanadi.

Muhim ma’lumotlar:
1. Tug‘ilgan yili va joyi – Yusuf Xos Hojib taxminan 1015–1018-yillar oralig‘ida hozirgi Qashqar (Xitoy hududidagi Sharqiy Turkiston) shahrida tug‘ilgan.
2. “Qutadg’u bilig” asari – U 1069–1070-yillarda yozilgan va Qoraxoniylar davlati hukmdori Tavqach Bug‘roxon (Abu Ali Hasan ibn Sulaymon)ga taqdim etilgan.
3. Til va janr – Asar eski o‘g‘uz-qipchoq lahjasida yozilgan va siyosiy-falsafiy doston bo‘lib, davlat boshqaruvi va ijtimoiy hayot qoidalarini tushuntiradi.
4. Unvon – Ushbu asar tufayli Yusuf Xos Hojibga “Xos Hojib” unvoni berilgan. Bu unvon saroy maslahatchisi yoki hukmdorning eng yaqin kishilaridan biri degan ma’noni anglatadi.
5. O‘zbek va turkiy adabiyotining muhim asosi – “Qutadg’u bilig” turkiy tilda yozilgan birinchi davlat boshqaruvi haqidagi asar bo‘lib, u Makiavellining “Hukmdor” asariga o‘xshash, lekin islomiy va axloqiy tamoyillar bilan yo‘g‘rilgan.

Qiziqarli faktlar:
1. To‘rt qahramon orqali davlat tizimi tushuntirilgan
– Asar dialogik shaklda yozilgan va unda to‘rtta asosiy qahramon bor:
• Kuntug‘di – adolat ramzi (podshoh)
• Ay Toldi – baxt va davlat timsoli (vazir)
• O‘gdulmish – aql va donishmandlik (vazirning o‘g‘li)
• Odoblik – qanoat va tarkidunyochilik ramzi (zohid)
Ushbu to‘rt qahramon orqali davlat boshqaruvi, axloqiy qadriyatlar va inson hayoti tushuntiriladi.
2. Falsafiy va diniy asoslar
– Asarda islomiy e’tiqod va insoniy qadriyatlar katta o‘rin tutadi. Yusuf Xos Hojib jamiyatni boshqarishda adolat, halollik va bilimning o‘rni juda muhim ekanligini uqtiradi.
3. Turkiy madaniyatning ilk siyosiy asari
– “Qutadғu bilig” turkiy tillarda yozilgan birinchi davlat boshqaruvi haqidagi asar hisoblanadi va u Xitoy, Yevropa va Fors davlat boshqaruv falsafasi bilan teng darajada ko‘riladi.
4. Hozirgacha saqlangan qo‘lyozmalar
– “Qutadg’u bilig”ning uchta asosiy qo‘lyozma nusxasi bor:
• Vena qo‘lyozmasi (Avstriya, 1439-yilda ko‘chirilgan)
• Misr qo‘lyozmasi (Qaohira, 14-asrga oid)
• Namangan qo‘lyozmasi (hozirda Toshkentda)

– Yusuf Xos Hojibning nomi mamlakatimizda ko‘plab maktab, ko‘cha va ilmiy markazlarga berilgan. Uning asarlari hozirgi kunda ham siyosiy falsafa, boshqaruv va axloqiy tarbiya nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega.

Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy (973–1048) o’rta asrlarning buyuk qomusiy olimlaridan biri bo’lib, geografiya, astronomiya, matematika, geodeziya, mineralogiya, tarix, etnografiya va boshqa ko’plab fanlarga ulkan hissa qo’shgan. U 973-yil 4-sentyabrda Xorazmning Kat shahrida tug’ilgan. “Beruniy” taxallusi uning shahar tashqarisida tug’ilgani bilan bog’liq bo’lib, arabcha “birun” so’zi “tashqi” degan ma’noni anglatadi.

Ilmiy faoliyati va yutuqlari:
• Geografiya va astronomiya: Beruniy 995-yilda, 22 yoshida, birinchilardan bo’lib globus yaratdi va Yerning sharsimonligini hamda uning aylanishini matematik isbotlab berdi. U Yerning radiusini aniqlashda yangi usul qo’llab, meridian yoyining bir gradusi uzunligini 111,16 kilometr deb hisoblab chiqdi, bu hozirgi zamon o’lchovlari bilan deyarli mos keladi.
• Til bilimi: Beruniy ona tili bo’lgan xorazmiy tilidan tashqari fors, arab, yunon, ibroniy, suryoniy va sanskrit tillarini bilgan. Bu tillarni bilishi unga turli madaniyatlar va ilmiy manbalarni o’rganishda katta yordam bergan.
• Hindiston tadqiqotlari: Beruniy Hindistonga sayohat qilib, u yerda sanskrit tilini o’rgandi va hind madaniyati, adabiyoti hamda ilm-fani bilan yaqindan tanishdi. Uning “Hindiston” asari hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini aniqlashga bag’ishlangan bo’lib, bu asar Sharq va G’arb olimlari tomonidan yuqori baholangan.
• Asarlari: Beruniy 150 dan ortiq asar yozgan bo’lib, ulardan faqat 30 ga yaqini bizgacha yetib kelgan. Uning muhim asarlaridan ba’zilari:
• “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” (1000-yil)
• “Geodeziya” (1025-yil)
• “Hindiston” (1030-yil)
• “Mas’ud qonuni” (1030-yil)
• “Saydana” (tibbiyotga oid asar)

Qiziqarli ma’lumotlar:
• Beruniy o’z hovlisida turli gullarni parvarishlashni yoqtirgani uchun unga “Rayhon” laqabi berilgan.
• Uning “Mas’ud qonuni” asari matematika va astronomiya bo’yicha o’z davrida yozilgan eng mukammal asarlardan biri hisoblanadi. Bu asar sulton Mas’udga bag’ishlangan.
• Beruniy suyuqliklarning zichligini aniqlash uchun piknometr ixtiro qilgan va 18 element hamda moddalarining zichligini o’lchagan.

Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning turli sohalarida chuqur bilimga ega bo’lib, uning asarlari hozirgi kunda ham katta ahamiyatga ega.

Mirzo Ulug‘bek (1394–1449) – buyuk astronom, matematik va davlat arbobi bo‘lib, Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan.

1. Ulug‘bekning asosiy yutug‘i – Samarqand rasadxonasi

Ulug‘bek 1428-yilda Samarqandda ulkan rasadxona barpo etdi. U o‘sha davrda dunyoning eng yirik ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, 30 metrlik sekstantga ega edi. Bu qurilma yulduzlarning koordinatalarini nihoyatda aniq o‘lchash imkonini bergan.

2. Yulduz jadvali – “Ziji Jadidi Ko‘ragoniy”

Ulug‘bek astronomik kuzatishlar natijasida 1018 ta yulduz koordinatalarini aniqladi va “Ziji Jadidi Ko‘ragoniy” nomli astronomik jadval yaratdi. Bu asar keyinchalik Yevropa olimlari tomonidan ham keng foydalanilgan.

3. G‘arb olimlari Ulug‘bekni qadrlagan

Fransuz astronomi Jozef Lalanda Ulug‘bekni “o‘rta asrlarning eng buyuk astronomi” deb atagan. 20-asrda esa Sovet astronomlari oy yuzasidagi kraterlardan biriga Ulug‘bek nomini berganlar.

4. Matematikada ham katta yutuqlarga erishgan

Ulug‘bek sinus va tangens funksiyalarining aniq qiymatlarini hisoblash usullarini takomillashtirdi. Uning trigonometrik jadvallari juda aniq bo‘lib, keyingi olimlar uchun muhim manba bo‘lib xizmat qilgan.

5. Davlatni ilm-fan bilan boshqargan

Ulug‘bek Temuriylar davlatining Samarqanddagi hukmdori bo‘lgan. Biroq u ilm-fanni davlat siyosatining muhim qismi deb bilib, ko‘plab ilmiy tadqiqotlarga homiylik qilgan. Uning saroyida Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy va G‘iyosiddin Jamshid kabi mashhur olimlar faoliyat yuritgan.

6. Tragediya – o‘g‘li tomonidan qatl qilingan

Ulug‘bekning ilm-fan va madaniyatga e’tibor qaratgani ayrim saroy amaldorlariga yoqmagan. 1449-yilda o‘g‘li Abdullatif Mirzo fitna uyushtirib, otasini taxtdan ag‘dardi va uni o‘ldirishga buyruq berdi.

7. Ulug‘bekning qoldirgan merosi

Ulug‘bekning ilmiy ishlari keyinchalik Yevropa va Osiyo olimlari tomonidan o‘rganilgan va qadrlangan. Uning astronomiyaga qo‘shgan hissasi hozirgacha e’tirof etiladi, nomi universitetlar, ko‘chalar va ilmiy markazlarga berilgan.

Mirzo Ulug‘bek nafaqat buyuk olim, balki ilm-fanni hukmronlikdan ustun qo‘ygan, haqiqat izlovchi hukmdor edi.

Amir Temur (1336–1405) haqida

Amir Temur – buyuk sarkarda, davlat arbobi va Temuriylar sulolasining asoschisi bo‘lib, o‘zining strategik tafakkuri va adolatga asoslangan boshqaruv usuli bilan tarixda o‘chmas iz qoldirgan.

1. Uning ismi va unvonlari

Amir Temurning to‘liq ismi Temur ibn Tarag‘ay Barlos bo‘lib, “Amir” unvonini keyinchalik qo‘lga kiritgan. G‘arb manbalarida u Tamerlan (Temur Lang – “Cho‘loq Temur”) nomi bilan ham mashhur, chunki yoshligida o‘ng qo‘li va chap oyog‘idan yengil jarohat olib, biroz oqsoqlanib yurgan.

2. 27 marta jangga kirib, hech qachon yutqazmagan

Temur hayoti davomida 27 ta yirik jang olib borgan va ularning hech birida mag‘lub bo‘lmagan. Uning harbiy strategiyasi va jang taktikalari zamonaviy harbiy san’atda ham o‘rganiladi.

3. Uning qonunlari asosida tartib o‘rnatilgan

Amir Temur “Tuzuklar” nomli qonunlar to‘plamini yaratgan. Bu tuzuklar davlat boshqaruvi, soliq tizimi, adolat va harbiy xizmat bo‘yicha qat’iy qoidalarni belgilab bergan.

4. Samarqandni Markaziy Osiyoning yuragiga aylantirgan

Temur Samarqandni o‘z saltanatining poytaxtiga aylantirdi va bu shaharga dunyoning eng yaxshi hunarmandlari, olimlari va me’morlarini olib keldi. Uning buyurtmasi bilan qurilgan Go‘ri Amir maqbarasi, Bibixonim masjidi va Shohi Zinda me’morchilik durdonalari hisoblanadi.

5. Uning qabri ochilganida g‘alati hodisalar yuz bergan

1941-yil 19-iyunda Sovet arxeologlari Temurning qabri ochilganida, qabrdan “Meni bezovta qilgan inson ulkan urushni boshlaydi” degan yozuv topilgan. Oradan ikki kun o‘tib, Germaniya SSSRga hujum boshlagan (Ikkinchi jahon urushi sharqiy fronti ochilgan).

6. Uning harbiy yurishlari dunyoga ta’sir qilgan

Amir Temur Hindiston, Eron, Turkiya va Rossiya hududlarigacha yurishlar uyushtirgan. U 1398-yilda Hindistonga yurish qilib, Dehli shahrini egallagan, 1402-yilda esa Usmonli sultoni Boyazid I Yildirimni mag‘lubiyatga uchratib, uni asirga olgan.

7. Uyg‘unlashgan boshqaruv tizimi yaratgan

Temur davlatida turkiy va forsiy an’analar uyg‘unlashgan holda ishlagan. U turk va mo‘g‘ul harbiy taktikasini qo‘llagan, biroq ma’muriy boshqaruvda fors-mog‘ul an’analaridan foydalangan.

8. U buyuk ilm-fan homiysi bo‘lgan

Amir Temur olimlar va san’atkorlarni qo‘llab-quvvatlagan. Uning saroyida mashhur olimlar va shoirlar faoliyat yuritgan, jumladan, Sayfiddin Bukhoriy, Hofiz Sheroziy va Abdurahmon Jomiy.

9. U Chin yurishiga tayyorlanayotganida vafot etgan

1405-yilda Amir Temur Xitoyga yurish qilish uchun harbiy tayyorgarlik ko‘rayotgan edi. Biroq, O‘trorda (hozirgi Qozog‘iston hududi) qattiq kasallikka chalinib, vafot etgan.

10. Bugungi kunda Amir Temur nomi ko‘plab joylarda yashab qolgan

Amir Temur nomi bugungi kunda O‘zbekiston va boshqa davlatlarda ko‘plab maydonlar, universitetlar, ko‘chalar va muzeylarga berilgan. Uning harbiy mahorati va davlat boshqaruvi tizimi hamon tarixchilar tomonidan o‘rganilmoqda.

Amir Temur faqatgina buyuk sarkarda emas, balki adolatparvar hukmdor va dono siyosatchi sifatida ham tarixda o‘chmas iz qoldirgan.

Alisher Navoiy (1441–1501) – buyuk o‘zbek shoiri, mutafakkiri, davlat arbobi va tasavvuf ahli bo‘lib, u o‘zining ijodi va siyosiy faoliyati bilan nafaqat o‘zbek, balki butun turkiy dunyo madaniyatiga katta hissa qo‘shgan.

1. Navoiy – besh tilni bilgan shoir

Alisher Navoiy turkiy, fors, arab, tojik va ozarbayjon tillarida erkin so‘zlashgan va ijod qilgan. U fors tilida ham she’rlar yozgan va “Foniy” taxallusidan foydalangan.

2. Navoiy 60 yoshida hamon ijod bilan band edi

U umrining oxirigacha ijoddan to‘xtamagan. O‘limidan oldin yozgan so‘nggi she’rlaridan biri uning chuqur falsafiy o‘ylar va hayot haqidagi mulohazalariga boy ekanini ko‘rsatadi.

3. U shoh bo‘lishni istamagan

Navoiy o‘z zamonida nufuzli davlat arbobi bo‘lsa-da, shoh bo‘lish istagida bo‘lmagan. U do‘sti Husayn Boyqaro bilan yaqin munosabatda bo‘lib, ilm-fan va adabiyotni rivojlantirishga e’tibor qaratgan.

4. O‘z davrining eng saxovatli insonlaridan biri bo‘lgan

Alisher Navoiy o‘z mol-mulkidan shaxsiy manfaat yo‘lida emas, balki xalq uchun foydali ishlar qilishda foydalangan. U madrasa, masjid, shifoxona, yo‘llar va ko‘priklar qurdirgan, yetimlarga, faqirlarga ko‘mak bergan.

5. 12 yoshida she’r yoza boshlagan

Navoiy juda yoshligidan iste’dodini namoyon qilgan. U 12 yoshidan boshlab mustaqil she’rlar yozishni boshlagan va tez orada o‘zining adabiy salohiyatini ko‘rsatgan.

6. U “Xamsa” yozgan birinchi turkiy shoir

Alisher Navoiy fors adabiyotida mashhur bo‘lgan Nizomiy Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviy singari shoirlarning an’analarini davom ettirib, turkiy tilda birinchi “Xamsa” (Besh doston) yozgan shoir bo‘ldi.

7. Navoiy mualliflik qilgan so‘zlar

Alisher Navoiy ko‘plab yangi so‘zlar va iboralarni kiritgan. Masalan, “g‘azalxona”, “xayolot”, “oromgoh” kabi ko‘plab so‘zlar uning ijodidan kelib chiqqan.

8. Navoiy astronomiya va matematika bilan ham shug‘ullangan

Shoir faqatgina adabiyot emas, balki matematika, astronomiya, falsafa va tasavvuf bilan ham chuqur qiziqqan. Uning asarlarida bu fanlar haqida mulohazalar uchraydi.

9. Uning 30 dan ortiq asari bor

Navoiy 30 dan ortiq katta-kichik asarlar yozgan bo‘lib, ulardan eng mashhurlari:
• “Xamsa” (Besh doston) – turkiy tilidagi dastlabki besh dostondan iborat epik asar;
• “Muhokamat ul-lug‘atayn” – turkiy va fors tillarini solishtirgan asari;
• “Majolis un-nafois” – o‘z davridagi mashhur shoirlar haqida yozgan biografik asari.

10. Alisher Navoiy dunyoning eng mashhur shoirlari qatorida

Bugungi kunda Navoiy faqat o‘zbek adabiyotining emas, balki butun dunyo adabiy merosining ajralmas qismidir. Uning asarlari ko‘plab tillarga tarjima qilingan va jahon adabiyotining eng buyuk durdonalari qatorida turadi.